سوخت معرق، کمال هنر ایرانی

در آن زمان اعرابی که قومیت ایرانی داشتند برای تزئین جلد کتاب‌های قرآن، هنری به نام سوخت معرق را پدید آوردند. در حقیقت هنر سوخت معرق یک هنر اسلامی- ایرانی است.چرا که در آن بیش از 10 هنر شامل طراحی، نقاشی، معرق‌کاری، برجسته کاری روی پوست، تذهیب، تشعیر، خوشنویسی، طلاکاری و صحافی استفاده می‌شود.

هنر سوخت معرق از دوره تیموریان به این شکل رایج شد در حالی که تا قبل از آن تنها از اشکال هندسی در هنر سوخت استفاده می‌شد. اما در زمان تیموریان با احداث فرهنگستانی در هرات به دست بایسنقر میرزا استفاده از مینیاتور و هنرهای دیگر در هنر سوخت معمول شد. آغاز سوخت معرق به شکل جدید از آن فرهنگستان بود به گونه‌ای که هنر نگارگری ایران در دوره‌ای از زمان به دلیل آثار تولیدی این فرهنگستان به مکتب هرات ( مکتب بایسنقری) معروف شده است.

 این هنر در دوره صفویه به‌دلیل انتقال پایتختی از هرات به اصفهان منتقل می‌شود و این زمانی است که هنر سوخت معرق به اوج می‌رسد. سپس از اصفهان به خاندان گورکانی در هند و عثمانی در قسطنطنیه منتقل می‌شود.

تا قبل از زمان تیموریان بیشتر از اشکال هندسی برای کار سوخت استفاده می‌شد اما به دلیل ذوق هنرمندان ایرانی در دوره صفویه هنر تشعیر، تذهیب و نگارگری هم در سوخت معرق به کار گرفته می‌شود. تا این زمان تنها برای جلدهای قرآن و به ندرت کتاب‌های در باب حکمت و عرفان از هنر سوخت معرق استفاده می‌شود این روند ادامه داشت تا حدود سال 1300 هـ.ش در این دوره تحول بسیار بزرگی در هنر سوخت معرق پدید آمد این تحول شگرف به وسیله مرحوم استاد میر محمد معلم خوشنویس و مرحوم استاد آقا تقی کرباسی بنیان‌گذاری شد و از این پس هنر سوخت برای تهیه تابلو نیز استفاده شد.

به‌دلیل سختی و مشقت کار سوخت و زمان بر بودن هنر سوخت تعداد هنرمندان سوخت کار محدود بوده است. به طوری که تنها از شاگردان مرحوم استاد میرمحمد معلم خوشنویس می‌توان به استاد حسین و علی خوشنویس زاده و از شاگردان آقاتقی کرباسی مرحوم استاد حسین ختایی و مرحوم خانم عفت ختایی را نام برد.

استاد علی خوشنویس‌زاده تنها بازمانده هنرمند نسل سومی سوخت معرق است که این هنر را نزد پدر فراگرفته است. هنرمندی که در نوجوانی از محضر اساتیدی چون حسین بهزاد، محمد تجویدی، حسین زرین خط، نقاشی و خوشنویسی را فرا گرفت.

علی خوشنویس‌زاده در راستای اجرای اهداف و وظایف اسلامی و ملی در مورد احیا و معرفی این هنر اصیل و ارزشمند تاکنون اقدامات فراوانی کرده است. آنچنانکه وی قصد دارد با تالیف کتابی با عنوان پیدایش و سیر تحول و تکامل هنر سوخت معرق که شامل بخش‌هایی با عنوان مقدمه، اجرای هنر سوخت معرق، شرح احوال آثار و معرفی اساتید و هنرمندان طی ادوار مختلف،شرح آثار مجموعه شخصی و فصلی با عنوان هنر طلاکوب، نقره‌کوب، رنگسازی، کاغذسازی، زرافشانی قطعات و مرقعات و هنر متن و حاشیه است. زمینه معرفی این هنر را برای هنرمندان جوان فراهم کند.

خوشنویس‌زاده می‌گوید: با صنعتی شدن زندگی روزمره هنرهای این گونه در حال نابودی است و لازم است تا مسئولان در جهت حمایت از هنرمندان تلاش وهمت بیشتری کنند. یکی از اقدامات مناسب سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان در راستای حفظ این هنر اسلامی ایرانی برگزاری 2 دوره کلاس آموزشی برای آموزش هنر سوخت معرق به علاقمندان و هنرجویان این هنر است.

هنر سوخت معرق یکی از گرانمایه‌ترین هنرهای ایرانی است چرا که ترکیبی از مجموع زیباترین هنرهاست و به همین دلیل در قدیم سوخت را کمال هنر می‌دانستند.استاد علی خوشنویس‌زاده می‌گوید: هنر سوخت معرق، کار دشواری است و حداقل اگر 2 نفر از 10 هنرجویی شرکت کننده موفق شوند این دوره را با موفقیت بگذرانند. جای امیدواری است هر چند هنرجویان با پشت کار فراوانی فعالیت می‌کنند و امیدوارم تعداد بیشتری بتواند در این رشته باقی بماند.

رعنا کلباسی یکی از هنرجویان دوره آموزشی سوخت معرق می‌گوید: برای تهیه ابزار کار خیلی پیگیری کردیم در نهایت مجبور شدیم برای ساخت ابزار به سراغ یکی از آهنگران قدیمی در یکی از روستاهای چهارمحال رفتیم.

وی می‌گوید: هنر سوخت معرق در خانواده ما موروثی بود اما با اختلاف یک نسل این هنر در خانواده فراموش شد، بسیار پیگیر بودم حتی برای یادگیری این هنر سوخت 2 سال را به آموزش هنرهای دیگری چون تذهیب، تشعیر و نگارگری پرداختم.

رسول گندمی یکی دیگر از هنرجویانی است که از شهرستان سقز برای یادگیری هنر سوخت معرق به اصفهان می‌آید. او می‌گوید: گمان می‌کردم که دیگر هیچ هنرمندی در زمینه سوخت معرق فعالیت نمی‌کند اما طی یک سفر به اصفهان متوجه شدم که استاد خوشنویس زاده به‌عنوان آخرین بازمانده هنر سوخت معرق همچنان در این زمینه فعالیت می‌کند.

پس مصمم شدم هر هفته بیش از هزار کیلومتر راه را طی کرده و در محضر استاد حاضر شوم. گندمی می‌گوید: متأسفانه اصفهان یک دیکشنری بزرگ در زمینه هنرهای سنتی است که هم هنرجویان و هم اساتید از آن غافل شده‌اند.

همشهری استانها