اکنون چندین کشور در آستانه شروع برنامه غنی‌سازی اورانیوم هستند و دیگر کشورها هم تلاش برای دسترسی به این برنامه را آغاز کرده‌اند.
برزیل اخیراً نیروگاه غنی‌سازی اورانیوم به صورت صنعتی را تأسیس کرده و آرژانتین و آفریقای جنوبی هم نسبت به طرح‌های مشابه ابراز تمایل کرده‌اند. استرالیا که ذخیرة زیادی از اورانیوم طبیعی دارد هم در حال بررسی غنی‌سازی است.
هند و پاکستان هم در سال 1998 آزمایش هسته‌ای انجام داده‌اند و کره شمالی سومین کشوری است که دست به انفجار هسته‌ای می‌زند. ظهور نسل جدید کشورهای هسته‌ای به افزایش این نگرانی منجر شده که کشورهای دیگری هم در راه هستند و به این ترتیب، خطر گسترش مواد انفجاری هسته‌ای افزایش می‌یابد.
«گراهام آلیسون» معاون سابق وزارت دفاع در دولت بیل‌کلینتون شرایط کنونی را آستانه فروپاشی نظام عدم تکثیر هسته‌ای و نظم جهانی هسته‌ای توصیف می‌کند و می‌گوید این اتفاقی است که اهمیت آن پنج سال بعد معلوم می‌شود. شورای امنیت سازمان ملل چند روز بعد از آزمایش هسته‌ای کره شمالی به اتفاق آرا قطعنامه‌ای را تصویب کرد که حاوی تحریم‌های سخت علیه کره بود.
اما بی‌میلی چین در بازرسی محموله‌های کره شمالی و اعمال دیگر تدابیر تحریمی، مؤثر بودن این قطعنامه را زیر سؤال می‌برد.
تحلیلگران و ناظران به سه لایه از مشکلات ان‌پی‌تی اشاره می‌کنند که اکنون 36 سال بعد از آغاز به کار این پیمان کاملاً به چشم می‌خورد. این سه مشکل عبارت‌اند از: ضعف خود پیمان، از نظر سیاسی در شورای امنیت، و از نظر فنی در توان بازرسان هسته‌ای در کشف برنامه‌های هسته‌ای.
کشورهایی که هنگام آغاز به کار این پیمان، سلاح هسته‌ای داشتند یعنی آمریکا، روسیه، انگلیس، فرانسه و چین، اکنون اجازه دارند که این زرادخانه را حفظ کنند، اما دیگران باید از این گزینه چشم بپوشند.
کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای، تعهد کردند که زرادخانه‌هایشان را کوچک و حتی حذف کنند و کشورهای فاقد این تجهیزات نیز توافق کردند که تا وقتی از تکنولوژی صلح‌آمیز هسته‌ای برخوردار باشند، به دنبال سلاح هسته‌ای نروند. آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای که دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل است، مسؤل نظارت بر اجرای تعهدات کشورها شد.
اما این پیمان به هر کشوری که به سلاح هسته‌ای دست یابد، اجازه طی مسیر تا آخر راه را می‌دهد.
تکنولوژی هسته‌ای به‌گونه‌ای است که وقتی کشوری به توانایی غنی‌سازی دست یافت، به راحتی می‌تواند سوخت لازم برای تولید سلاح و غنی‌سازی در حد بالا را به دست آورد.
اگرچه 187 کشور، ان‌پی‌تی را امضا کرده‌اند، اما بسیاری کشورهای در حال توسعه نسبت به نیات پنج کشور هسته‌ای بدبین هستند و حاضر نیستند غنی‌سازی را متوقف کنند.
بلافاصله بعد از جنگ سرد، آمریکا و روسیه زرادخانه‌های هسته‌ای خود را کاهش دادند. اکنون 27 هزار کلاهک هسته‌ای در سراسر جهان وجود دارد که اکثر آن‌ها در آمریکا و روسیه است.
اکثر کشورهای کلوپ هسته‌ای، در صدد نوسازی یا توسعه زرادخانه‌های هسته‌ای خود برآمده‌اند. کشورهایی نیز که به دنبال توانایی هسته‌ای خارج از ان‌پی‌تی بوده‌اند، با مانع جدی روبرو نشده‌اند.
سه کشور هند، پاکستان و اسرائیل از امضای ان‌پی‌تی خودداری کرده‌اند. پاکستان و هند سلاح هسته‌ای دارند و اسرائیل هم اگرچه به‌طور پنهانی، اما زرادخانه دارد. هر سة این حکومت‌ها از اعتبار و بین‌المللی برخوردارند و نمونه‌ای هستند برای دیگر کشورها که خواستار دستیابی به سلاح هسته‌ای‌اند.
هند و پاکستان ابتدا به خاطر آزمایش هسته‌ای تحت تحریم قرار گرفتند، اما مدتی بعد، این تحریم‌ها لغو شد و هند با قراردادی چندمیلیارد دلاری از سوی آمریکا روبرو شد که همکاری در بخش تکنولوژی هسته‌ای را هم دربرمی‌گیرد. هرچند این توافقنامه در سنای آمریکا تصویب نشده است.
کره شمالی هم سه سال پیش، از ان‌پی‌تی خارج شد، اما این کشور هم به خاطر این کار مؤاخذه نشد. همواره کشورهایی هستند که به خاطر منافعشان مانع از مجازات ناقضان این پیمان‌ها می‌شوند.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که وظیفة شناسایی تخلفات این کشورها را دارد، قدرت اجرایی ندارد و فقط باید گزارش خود را به شورای امنیت ارائه کند. در شورای امنیت هم کشورها به دلیل اختلاف نظر و سلیقه و نیز تفاوت منافع، مسیری طولانی و ناهموار را باید تا دستیابی به توافق طی کنند تا کشور خاطی را مجازات کنند.
کشورهای غربی که زرادخانه هسته‌ای دارند، سیستم کنونی را می‌پذیرند و قبول دارند و در چهارچوب این سیستم کار می‌کنند، چون این سیستم به آن‌ها امکان و اجازه می‌دهد سلاح هسته‌ای خود را حفظ کنند. همچنین در چهارچوب همین سیستم، چندین کشور از جمله لیبی، آفریقای جنوبی و قزاقستان، برنامه تسلیحات هسته‌ای خود را متوقف کردند و تسلیم شدند.
کشورهای در حال توسعه نیز به دنبال برنامه هسته‌ای هستند، چون از امنیت خود نگران‌اند و ضمناً همسایگان هسته‌ای دارند. این کشورها تضمینی ندارند که یک کشور هسته‌ای دیگر به آن‌ها حمله نکند.
رفتارهای دوگانة قدرت‌های بزرگ، بر ناامنی این کشورها دامن زده است. کشورهای غربی با رفتار خود در سال‌های گذشته نشان داده‌اند که به بعضی کشورها به راحتی اجازة هسته‌ای شدن می‌دهند و بعضی دیگر را از قدم گذاشتن در این راه منع می‌کنند.
اکنون نزدیک به 30 کشور در دنیا قابلیت و توانایی فنی تولید سلاح هسته‌ای را دارند، اما از این گزینه اجتناب کرده‌اند. برای کشورهایی مانند ژاپن و آلمان، تغییر مسیر و مسلح شدن به سلاح هسته‌ای، مدت زمان زیادی طول نمی‌کشد، اما این کشورها چنین انتخابی نمی‌کنند. ان‌پی‌تی یکی از دلایلی است که این کشورها را از این کار بازمی‌دارد.
کشورهای در حال توسعه می‌گویند نمی‌خواهند از حق خود برای غنی‌سازی اورانیوم چشم‌پوشی کنند و به آمریکا و دیگر کشورهای هسته‌ای هم اعتماد ندارد که مواد لازم برای ادامة کار نیروگاه‌های هسته‌ای را در اختیار آن‌ها بگذارند.
رفتارهای دوگانه، شکاف و بحران اعتبار را برای آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای به وجود آورده و سیاست‌های بازدارندة این آژانس را بی‌اثر کرده است.
در مذاکرات هسته‌ای چند ساله میان اتحادیه اروپا و ایران بر سر برنامه غنی‌سازی اورانیوم تهران، بعضی منابع نزدیک به مذاکرات می‌گفتند تا وقتی آمریکا از اظهارات تهدیدکننده و سخنان علنی مبنی بر تغییر حکومت در ایران دست برندارد، هیچ توافقی به دست نخواهد آمد.
«دانیل پرنیکستون» کارشناس امنیت هسته‌ای مؤسسه مطالعات بین‌المللی در واشنگتن می‌گوید تمام کشورهایی که به دنبال توان هسته‌ای هستند، در مناطق حساس و خطرناک مانند خاورمیانه و آسیا واقع شده‌اند. این‌ها همان کشورهایی هستند که نگران مورد حمله واقع شدن‌اند و احساس ناامنی می‌کنند.
داشتن سلاح هسته‌ای، مزایایی دارد که از مزایای حضور در رژیم عدم تکثیر هسته‌ای، بیشتر است. بنابر این تا وقتی بحران عدم امنیت حل نشود، نمی‌توان مشکل گسترش تسلیحات هسته‌ای را حل کرد.
آمریکا با تضمین امنیت بعضی متحدان غیرهسته‌ای‌اش مانع از تلاش آن‌ها برای دستیابی به سلاح هسته‌ای شده است. ژاپن، کره جنوبی و تایوان از جمله این کشورها هستند.
آژانس انرژی هسته‌ای با وجود همه سازوکارهای نظارتی‌اش، گاهی تا مراحل پایانی از پیشرفت برنامه هسته‌ای کشورها آگاه نمی‌شود. در مورد لیبی تا وقتی معمر قذافی رهبر این کشور اعلام کرد که قصد توقف برنامة هسته‌ای و تسلیم تجهیزات تسلیحات اتمی‌اش را دارد، آژانس از این برنامه بی‌اطلاع بود.
منبع: لس آنجلس تایمز ، 15 اکتبر 2006
