در این میان در جامعه‌ای مذهبی همانند ایران، پرداختن به تبلیغات دینی و نوع و روش‌های تبلیغ به عنوان دغدغه‌ای مهم مطرح بوده و است.
امروز هم این دغدغه ادامه دارد و نهادهای تبلیغی – دینی درصددند تا ابزارهای مناسب را در این زمینه به کار گیرند. اول تیرماه روز اطلاع‌رسانی دینی و سالگرد تاسیس سازمان تبلیغات اسلامی است و این موضوع همراه با دغدغه‌ای که ذکر شد، بهانه‌ای بود برای پرداختن به موضوع تبلیغات دینی در جامعه ایرانی.
خیلی دنبال واژه‌های عجیب و غریب نگردید. همین حوالی پر است از مفاهیمی که می‌شناسیم. همین تاریخی را که همه خوانده‌ایم پر است از مفاهیمی که حالا امروز تازه برای عده‌ای نو می‌نماید. شاید برای همین است که جمعی معتقدند مشکل ما این نیست که کم داشته‌ایم، مشکل این است آنچه را که داشته‌ایم، نشناخته‌ایم و تعریف نکرده‌ایم و نشناسانده‌ایم.
یکی از همین واژه‌ها که امروز برای خودش علمی شده است و کرسی‌های بسیاری از دانشگاه‌ها را به خود اختصاص داده است واژه‌ای است به نام «تبلیغ». و الحق هم که امروز این فن و این علم به عنوان یکی از اساسی‌ترین و کاربردی‌ترین علوم و فنون دوران ما مطرح است. دنیای امروز را بدون تبلیغات نمیتوان در نظر آورد. مخاطبان و مردم از پیامهای تبلیغاتی میآموزند که چه بخورند، چگونه بپوشند، چه کتابی را مطالعه کنند و در باره یک یا چند موضوع خاص چگونه بیندیشند.
در دنیای امروز و با پیچیدگی‌های مفاهیم گوناگون، تبلیغات توانسته سهم عمده‌ای از مناسبات بین انسان‌ها و دنیای‌شان را به خود اختصاص دهد و حالا دیگرعجیب نیست که از طریق همین علم و فن و صنعت، به یکباره مفاهیم با یکدیگر به جدال می‌افتند و جایگاه‌ها و مناسبات را درگیر تضادهایی می‌کنند که در نهایت معلوم نمی‌شود موضوع از کجا نشات گرفته است.
و سپس از لابه‌لای تمام آنها، همین واژه خود را به مثابه «شیطنتی مدرن» نمایان می‌کند و آن موقع تازه می‌فهمی که زمانی همه این مفاهیم را خودمان هم داشته‌ایم و فراموش کرده‌ایم، یا اصلا خواسته‌اند تا فراموش کنیم. این واژه همان «تبلیغ» است.
آنگاه که موسی(ع) با خدای خویش سخن می‌گفت و از او شرح صدری می‌خواست تا سخنش به آسانی بر دل‌ها بنشیند، در واقع او از خدایش شیوه‌ای برای اقناع مخاطب را طلب می‌کرد. البته اقناعی که آمیخته به اصولی‌‌ترین اصول انسانی و الهی بود. وقتی بلال حبشی بر بلندای خانه خدا برای اولین بار زمزمه اذان سر داد در واقع نمادی از یک رسانه جدید اسلامی را به نمایش گذاشت که مسلمانان را دور هم جمع می‌کرد و تبادل اطلاعات به همراه اداء وظیفه‌ای دینی انجام می‌شد.
مسجد هم رسانه‌ای بزرگ بود. منبر نیز به عنوان یک وسیله ارتباطی می‌توانست فاصله بین فرستنده و گیرنده پیام را به حداقل ممکن برساند. پیامبر هم از همین رسانه مسجد بود که دست به کار تبلیغ آیین جدید می‌زد و در نهایت این که دین اسلام و فرهنگ ما با موضوع تبلیغ بیگانه نیست. و اصلاَ با هر پیامبری موضوع تبلیغ هم همراه و عجین بوده است.
در دین اسلام استفاده و به کار‌گیری از ابزارهای اطلاع‌رسانی برای ترویج دین از امور معروف شمرده شده و تاکیدات زیادی نیز روی آن انجام شده است. اصلاَ ظهور دین اسلام، خود آغازگر مرحله جدیدی از تبلیغات آیینی و دینی بوده است.
با ظهور اسلام، تبلیغ وارد مرحله جدیدی شد،بدینگونه که تبلیغات علنی با تبلیغات سری آمیخته شد و از حالت نامنظم و نوسان به صنعت منظم نسبتا تخصصی درآمد و از انحصار برخی افراد مثل حکام یا قشرهایی مثل سیاسیون یا تجار، خارج و به کلیه افراد شایسته و با صلاحیت در هر زمان و مکان ارتقاء یافت .
از سلطه مطلق هرج و مرج مطلق به آزادی اندیشه و آزادی انسانیت راه گشود و ابزارهای قدیم متحول شد و در سایه تبلیغ جهانی، دین و مرام جدید به کل بشریت سرایت کرد. . . . شعر هم متحول شد.وسایل و ابزارهای دیگری پا به عرصه اجتماع نهادند، که سابقه‌ای تا آن روز نداشتند. مانند منبر، وقوف به عرفه و دیگر وسایل و ابزار و اعمال که همواره از مترقی‌ترین و مؤثر‌ترین وسایل تبلیغ بود. داستان این گونه است و در دین اسلام «تبلیغ» به بهترین نحو خود را نشان داده است.
امروز هم یکی از مسائلی مهمی که درباره مسائل مرتبط با جامعه‌ای همچون جامعه ایرانی پرداخته می‌شود، تبلیغات دینی و شیوه های پرداختن به این موضوع است. امروز این یک دغدغه مهم است و مسئولان و کارشناسان درصدد هستند تا الگویی مناسب را در این‌باره ارائه دهند. امروز موضوع تبلیغ و تبلیغات دینی و چگونگی پرداختن به این موضوع و جذب نسل جدید به این سمت و سو دغدغه‌ای است که ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده است.
میزان موفقیت نهادها، سازمان‌ها، رسانه‌ها، سیاسیون، مبلغین و روحانیون و ... در این ماجرا تبدیل به موضوعی شده است که هرازگاهی در محافل مختلف مورد بررسی وتحلیل قرار می‌گیرد. برآیند این بررسی‌ها هم همواره از کاستی‌هایی حکایت دارد. کاستی‌هایی که اگر سریع جبران نشود، عواقب خطرناکی را در پی خواهد داشت.
ضرورت تبلیغ
امروزه همواره برای نسل جدید سؤالاتی پیش می‌آید که با شیوه تبلیغ می‌توان به آنها پاسخ داد. اما هر ازگاهی ممکن است این سؤال در ذهن آنها ایجاد شود، که اصولاَ چه نیازی به خود «تبلیغ دینی» است؟
کارشناسان در این باره معتقدند انبیاء و اولیای الهی با تبلیغ دین و ارزش‌های دینی هدایت و سعادت انسان را به ارمغان آورده‌اند؛ چنان‌که خداوند تنها رسالت پیامبران را تبلیغ می‌داند: «ما عَلَی الرَّسولِ ألاّ الْبَلاغ».
حتی در عصر خاتمیت نیز بر عهده مربیان و مبلغان است تا این جایگاه رفیع انبیای الهی را حفظ و در جهت تبلیغ دین و نشر آن اقدام کنند؛ چراکه در غیر این‌صورت آثار این حرکت عظیم الهی از میان مردم رخت برمی‌بندد. لذا در دین اسلام امر تبلیغ از جایگاه بس والایی برخوردار است، به گونه‌ای که اساسی‌ترین وظیفه انبیاء در قرآن تبلیغ دانسته شده است و در پرتو تبلیغ دین، فطرت سعادت‌خواه بشر، بیدار شده و معارف و ارزش‌های دینی در سرتاسرعالم گسترش می‌یابد.
علاوه بر این و به زبان امروزی وقتی در دنیای پر تب وتاب رقابت، همه فرهنگ‌ها و آیین‌ها سعی در برتر نشان دادن خود دارند، چرا ما مسلمین نباید از داشته‌هایی که می‌تواند دنیا را تکان دهد دفاع کنیم. امروز دنیا، دنیای رقابت است و در این بین کسانی حرف برای گفتن خواهند داشت که بتوانند اندیشه‌هایشان را عرضه کنند.
در غیر این‌صورت تفاوتی با یک مرده نخواهیم داشت. امروز در وهله اول هدف ما عرضه برترین تفکری است که می‌تواند نجات بخش باشد و در مرحله بعدی اعلام حضور است. در دنیایی که همه درصددند برای خود هویت بسازند، چرا ما نباید هویت حقیقی تاریخی خود را به نمایش نگذاریم؟
شیوه‌های تبلیغ در اسلام
در دین مبین اسلام نظر به جامعیتی که وجود دارد، همواره روش‌های متعددی برای تبلیغ دینی وجود داشته است. شیوه‌هایی که در اسلام برای تبلیغ دین وجود دارد، بسته به مخاطبان و شرایطی که فراروی پیام دینی قرار می‌گیرند متفاوت است. یکی از این شیوه‌ها حکمت است که امروز به عنوان تبلیغ آموزشی از آن یاد می‌شود.
موعظه حسنه هم از روش‌های دیگر بوده است. موعظه حسنه به معنی یادآوری پاداش و کیفر اعمال به گونه‌ای که در دل اثر گذارد، مشروط بر این‌که عقلانی و متکی بر آیات قرآن و روایات اهل‌بیت(ع) باشد و عمل واعظ، سخن او را تصدیق کند. تشویق و تنبیه هم یکی از روش‌ها بوده است. با این شیوه می‌توان اراده و روحیه افراد را در راستای حفظ ارزش‌ها و حرکت به سوی تکامل ترغیب و پربار کرد. تربیت امری تدریجی است؛ از این‌رو تبلیغ دین که در راستای تربیت دینی است، باید تدریجی باشد تا هم مخاطب تاب تحمل آن را داشته باشد و هم مسائل در دل‌ها، ریشه‌دار و عمیق شود.
این هم یکی از روش‌ها بوده است. روش الگویی هم از دیگر روش‌هاست: در شیوه الگویی، ضمن ابلاغ پیام، الگوهای عملی آن نیز به مخاطب معرفی می‌شوند. شیوه تکرار هم از روش‌های مرسوم بوده است. در شیوه تکرار منطقی، پیام‌گزار محتوای تبلیغ را تکرار می‌کند تا در ذهن مخاطب تثبیت شود. تبلیغ عملی هم از شیوه‌هایی است که همواره به عنوان بهترین نوع تبلیغ در اسلام مطرح بوده است.
این شیوه از کارسازترین شیوه‌های تبلیغ در سازندگی فرد و جامعه است. تبلیغ عملی تبلیغی صامت و غیرمستقیم است و به تجربه ثابت شده که تبلیغ غیرمستقیم، تأثیر و کارآیی بیشتری دارد. شیوه‌های مهم دیگری برای تبلیغ وجود دارد که در این مختصر، مجال بررسی آنها وجود ندارد از جمله: سخنرانی، تدریس، داستان، دعا و. . . . همه این‌ها نشانگر پیشتازی اسلام و روش‌های تبلیغی آن در ادوار گذشته بوده است .
همشهری جمعه
