به گفته قائم‌مقام اتحادیه فروشندگان محصولات صنایع‌دستی در شهر تهران در 4 سال گذشته تعداد فروشگاه‌های محصولات صنایع‌دستی به‌دلیل نبود گردشگر حدود 95 درصد کاهش یافته و اینک از یک هزار و 200 فروشگاه در دهه قبل به 60 فروشگاه رسیده است.
فروشگاه‌های خیابان منوچهری تهران که چشمشان به توریست‌های خارجی خوش بود تا عتیقه‌های قدیمی خود را به آنها بفروشند، مدت هاست با کسادی بازار مواجهند. اینک 20 روز از شروع تابستان سپری شده و می‌گویند که موعد سفرهای تابستانی است اما واقعا سفر چیست و مسافر کدام است تا ببینیم اوضاع گردشگری ما چه درجه‌ای از دما را داراست؛ تب دارد یا حالش خوب است؟ به‌نظر می‌رسد ما دید و بازدیدهای فامیلی و دوستانه را با آنچه در دنیا صنعت توریسم می‌نامند اشتباه گرفته‌ایم.
وقتی نوروز امسال به پایان رسید، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوشحالانه خبر داد که رکورد شکستیم. به عبارت سازمان یاد شده از 28 اسفند 1387 تا 14 فروردین 1388 یعنی در مدتی که سفرهای نوروزی رقم می‌خورد 99 میلیون و 295 هزار و 908 نفر سفر و تردد در استان‌های مختلف کشور انجام شد. البته هیچ‌گاه مبنای این آمارگیری مشخص نشد. البته این در حالی بود که جمعیت ایران حدود 70 میلیون نفر است.
براساس تعاریف گردشگری در جهان هر کس یک شب در یک مقصدی اقامت کند، توریست محسوب می‌شود اما کارشناسان توریسم این نکته را هم اضافه می‌کنند که این اقامت باید در زمینه‌های موجود گردشگری رقم خورده باشد تا آن تعریف معنا یابد. به عبارت دیگر اگر سفر در قالب تور، هتل، رستوران و جاذبه‌های توریستی رقم خورده باشد می‌تواند به ازای هر 10 مسافر یک شغل ایجاد کند وگرنه آنچه رقم می‌خورد معنای دیگری می‌یابد. برای تحلیل بهتر این ماجرا باید ببینیم جامعه‌شناسان رفتارهایی که ما به‌عنوان مسافرت قلمداد می‌کنیم را چه می‌نامند.
مثلث پراید، چادر و گاز پیک‌نیک
این روزها می‌توان پراید را به‌عنوان جایگزین بلامنازع خودروی پیکان در شهرها دید. براساس اطلاعات و آمار موجود یک دهه قبل، تعداد کل خودروهای کشور به اندازه تعداد خودروهایی است که اینک در تهران تردد می‌کنند. به عبارت دیگر اینک حدود 15میلیون خودرو در ایران تردد می‌کنند در حالی که یک دهه قبل حدود 4 میلیون خودرو در حال تردد بودند. این وضع فرضیه‌ای را تقویت می‌کند که مردم این روزها به‌دلیل داشتن خودروی شخصی می‌توانند دید و بازدید‌هایی را با فامیلشان در شهرستان‌های دیگر رقم بزنند. غیراز این مردم می‌توانند با داشتن چادرهایی که به سادگی برپا و جمع می‌شوند اقامت کنند و هر آنچه در خانه قرار بوده بخورند را با خود همراه کنند و در محل توقف استفاده کنند. بنابراین یک پراید، یک گازپیک‌نیکی و یک چادر برای یک گردش و مسافرت چند روزه کافی است.
دکتر امان‌الله قرایی‌مقدم، جامعه‌شناس، در این باره می‌گوید:
« با این فرضیه موافقم. اگر توریسم را به 2 بخش داخلی و خارجی تقسیم کنیم وضع توریست خارجی ما به دلایلی از جمله احساس عدم‌امنیت، محدودیت‌ها، محذوریت‌ها، عدم‌تبلیغات صحیح خوب نیست و نتوانسته‌ایم همچون ترکیه، مصر و یونان درآمدی را متوجه کشور کنیم.»
او در وصف گردشگری داخلی می‌افزاید:« در این زمینه هنوز فرهنگ و اقتصاد ما نتوانسته به سمتی پیش برود که در غرب به‌عنوان ویژگی‌های صنعت توریسم می‌شناسند و هنوز ما با این ویژگی‌ها فاصله داریم. جامعه ما هنوز با ویژگی‌های سنتی به مسافرت تن می‌دهد و با توجه به آنچه می‌گوید هر دیدی یک بازدید دارد به این موضوع می‌پردازد و سفرها هم اینگونه رقم می‌خورد.»
تحلیل این جامعه‌شناس اینگونه ادامه می‌یابد که اصولا در جامعه ایرانی ما از نظر سنتی و ملی درست نمی‌دانند که دوست یا خویشاوندی به شهرشان بیاید و به هتل برود و در آنجا اقامت کند برای همین در سفرها ما اقامت در خانه خویشان و با مهمان‌نوازی آنان رقم می‌خورد که این با ویژگی‌های صنعت توریسم در خارج از ایران که تور، اقامت در هتل و پذیرایی در رستوران‌ها شکل می‌گیرد، تفاوت دارد.
با این وصف می‌توان پذیرفت که در یک دهه اخیر در کشور ما قدرت دید و بازدیدهای خانوادگی و دوستانه به‌دلیل آنکه تعداد بیشتری از مردم صاحب خودروی شخصی شده‌اند بیشتر شده است و آنچه در نوروز ما شاهدش هستیم نوعی از دید و بازدید است و گردشگری نیست.موضوع دیگر این است که در کشور ما قواعد کمپینگ نیز اجرا نمی‌شود و مردمی که می‌خواهند در مکانی چادر بزنند نه از امکانات یک مکان مناسب کمپینگ نظیر آب، برق و ... برخوردار می‌شوند و نه بهایی برای اقامت می‌پردازند که خود نوعی درآمد گردشگری محسوب می‌شود.
نبود ویژگی‌های صنعت توریسم
در 4 سال اخیر طرح‌های بسیاری مطرح شده و با برجسته‌سازی آنها اینگونه وانمود شده که کارهایی برای رونق گردشگری صورت گرفته است؛ یکی از آنها طرح سفرکارت ملی بوده است. این طرح عملا وظیفه داشته تا در مواقع غیر از پیک مسافرت مردم را ترغیب به سفر و اقامت در هتل و استفاده از رستوران کند. آنچه در نوروز و تابستان به‌عنوان سفر رقم می‌خورد همان پیک مسافرت است و زمانی که هتلداران حاضر به ارائه تخفیف نیستند.
محمدعلی فرخ‌مهر، رئیس اتحادیه هتل‌‌ها و هتل‌آپارتمان‌های تهران دراین‌باره تاکید می‌کند:
« آنچه در کشور ما به‌عنوان سفر رقم می‌خورد آن چیزی نیست که مورد نظر در بحث گردشگری باشد. الان تمام هتلداران تهران با طرح سفرکارت‌ملی هماهنگ هستند و با آن قرارداد دارند ولی این برای مواقعی غیراز پیک سفر است. دراین حالت و در ایامی مثل تابستان و نوروز که پیک سفر است و مردم غذای خانه خود را با خود برمی‌دارند و به سفر می‌روند و در چادر اقامت می‌کنند این به توسعه و گردش مالی اماکن گردشگری نظیر رستوران، هتل و... نمی‌انجامد. بنابراین اصلا به توسعه توریسم ایران کمکی نمی‌کند.»
به عقیده این فعال گردشگری آنچه به گردشگری و توسعه صنعت توریسم می‌انجامد با این نوع گردشگری داخلی رقم نمی‌خورد.
ناتوان در تورسازی
رقیه حاتمی‌پور، آژانس‌دار و فعال گردشگری نیز معتقد است با آمارهایی که عده‌ای مسافر از استانی به استان دیگر وارد شده‌اند، نمی‌توانیم نشان دهیم که گردشگری ما و سفر در کشورمان رونق گرفته است.
او درباره اینکه وضعیت تورهای ما هم خوب نیست که سفر از طریق تورها جریان بگیرد، می‌گوید: «نه تورهای ما وضع خوبی دارند و نه ابزار خوبی برای ایجاد تور داریم. در واقع یک آژانس که طبق قانون اجازه راه‌اندازی و ایجاد تور برای مسافرت را دارد ابزار مناسبی برای این کار ندارد که بتواند تور خوبی راه‌اندازی کند.»
حاتمی‌پور با اشاره به مقاصد تابستانی می‌افزاید:
« مقصدی مثل سرعین اینک باید رونق خوبی برای ایجاد تور و مسافرت داشته باشد اما نه پرواز مناسب داریم که بتوانیم مسافران را با هواپیما به آنجا ببریم و نه تعداد کافی هتل استاندارد. در نتیجه مجبوریم از اتوبوس استفاده کنیم و وقتی به هتل‌های سرعین می‌نگریم می‌بینیم ظرفیت استاندارد، کافی هم نیست با این وضع از مسافر چه انتظاری است که به سراغ تورها برود.»این زن فعال گردشگری همچنین توضیح می‌دهد:«وقتی ما در کشورمان اتوبوس مناسب و استاندارد برای توریست نداریم مجبوریم از اتوبوس‌های موجود استفاده کنیم که بسیاری از مؤلفه‌های اتوبوس مناسب گردشگری را ندارند».
به گفته حاتمی‌پور اگر قرار است توسعه‌ای در گردشگری رقم بخورد همه مؤلفه‌ها باید با هم توسعه پیدا کنند و نمی‌شود هتل بسازیم ولی ناوگان حمل‌ونقل ما اعم از هوایی، ریلی و جاده‌ای مناسب نباشد.
به همین دلیل فرض این است که ما در زیرساخت‌هایی برای تورسازی ناتوان هستیم و نمی‌توانیم تورهای خوبی طراحی کنیم تا مسافرت‌های گروهی خوبی را هم طراحی و اجرا کنیم که معمولا در آن اقامت در هتل صورت می‌گیرد، پذیرایی در رستوران و گردش به سمت مراکز توریستی، موزه‌ها و... هدایت می‌شود.
