زمستان گرم از تابستان مهیا می‌شد | گلوله کردن ذغال؛ اشتغال تابستانه زنان تهران

همشهری آنلاین - صفورا صادقی: فصل گرم تابستان است و در این داغی هوا از زمستان گفتن و سوز و سرمای آن، بخصوص زمستان‌های حدود یک قرن پیش و سفر به زمان برف‌های سنگین و رونق مشاغلی مثل برف‌اندازها و ذغال فروش‌ها و نوستالژی‌های مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها خالی از لطف نیست. تصور زمستان تهران قدیم بدون داشتن یک کرسی در هر خانه تقریبا ناممکن است. حدود ۸۰ سال پیش، نسل قبل از ما برای انجام امور ساده زندگی باید به سختی کار می‌کردند تا آب خانه‌ای گرم شود یا غذایی پخته و آماده گردد یا برای شستن ظروف و البسه تمهیداتی صورت بگیرد.

قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید

در حال حاضر برای انجام هر کدام از کارهایی که ذکر شد کافی است یک دکمه زده شود یا پیچی باز شود تا گاز از درون خوراک‌پزی بیرون بیاید و آتش برای پخت غذا داشته باشیم. با جایگزین شدن گاز و برق و وجود انواع وسایل گرمایشی و گازها و فرهای خانگی دیگر، بوی ذغال و سختی‌های آماده کردن آن از خاطره‌ها دور شده است. ولی در تهران‌ قدیم از فصل تابستان، برای گرمایش زمستان باید آماده می‌شدند. وسیله گرمایشی در خانه ها کرسی ، شومینه‌ دیواری یا بخاری‌های ذغالی بود.

کرسی‌هایی که در قدیم استفاده می‌کردند، معمولا از یک چهارپایه چوبی تشکیل می‌شد که روی آن‌ را برای نگه‌داشتن گرمای زیر کرسی، با لحاف بزرگ می‌پوشاندند. دورتادور آن را تشکچه و بالش می‌گذاشتند که موقع نشستن و خوابیدن گرم و راحت باشد و خانم‌های با سلیقه خانه، یک چادرشب سفید یا ترمه برای تزیین روی لحاف پهن می‌کردند. منقل در زیر کرسی قرار می گرفت و درون آن با ذغال و خاکستر پر می‌شد و یک خاک‌انداز کوچک فلزی کنار منقل قرار می‌دادند که هر چند ساعت یک‌بار با هم زدن ذغال‌ها حرارت را به سراسر منقل برسانند.

نصرالله حدادی، تهران شناس، درباره تمهیدات فصل سرما روایت جالبی از کار گروهی خانم‌های پایتخت‌نشین نقل می‌کند: «یکی از کارهایی که زنان در تابستان انجام می‌دادند گلوله کردن ذغال بود. ابتدا ذغال‌های خرد شده که به اصطلاح مویزشده می‌گفتند در تشت آب می‌ریختند. وقتی ته‌نشین می‌شد به اندازه دو تا کف دست به حالت کره‌ای شبیه‌کوفته، شکل می‌دادند و آن را کنار دیوار حیاط منزل جلو آفتاب می‌گذاشتند تا کاملا خشک شود. فرایند خشک شدن حدود ۴-۵ روز طول می‌کشید. گلوله‌های ذغال بسیار حالت شکننده داشت و باید با احتیاط کنار هم چیده می‌شد، گلوله‌ها با کوچکترین برخوردی خراب می‌شد و می‌شکست. این گلوله ذغالی‌ها برای مصرف منقل کرسی زمستان بود که از حدود اواخر آبان هر سال بساط آن پهن و آماده می‌شد. برای مصرف هر کرسی روزانه حدود دو تا سه عدد گلوله لازم بود که با این حساب تا آخر فصل سرما که اسفند بود باید حداقل حدود ۴۰-۵۰ گلوله ذغال آماده می‌کردند. درست کردن گلوله ذغال جزء کارهای زنان تهرانی در تابستان بود که معمولا بطور جمعی و با حضور همسایه‌ها و خانواده انجام می‌شد.»