محمد ملاحسینی: خانه قوام الدوله در تهران خیابان امیرکبیر، حد فاصل چهارراه سرچشمه و سه راه امین حضور، کوچه میرزا محمد وزیر قرار دارد
این بنای زیبا که در سال 1253 قمری در زمان محمدشاه ساخته شد، متعلق به یکی از صاحب منصبان دوره قاجار به نام میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی می‌باشد.
این خانه تاریخی از جاذبه‌های شهر تهران است که در سال‌های قبل از انقلاب توسط انجمن آثار ملی خریداری و به سازمان ملی حفاظت آثار باستانی واگذار شد و این سازمان آن را مرمت کرد.
قسمتی از بنا در تعریض کوچه میرزا محمود وزیر از بین‌رفته که به احتمال زیاد متصل‌کننده اندرونی و بیرونی به یکدیگر بوده است.
همچنین، تبدیل ایوان تابستانی به تالار آینه کاری از دیگر تغییرات بنا است که پس از توسعه ارتباط ایرانیان با کشورهای اروپایی صورت گرفته است.
از خصوصیات این بنا باید به نظم و تقارنی اشاره کرد که با آجر و چوب در نمای ساختمان به وجود آمده است. وجود 7 دری در این بنا از جمله مهم‌ترین عوامل زیبایی آن محسوب می‌شود. 7 دری جزو عنصرهای معماری ایرانی‌اسلامی است. در حیاط بیرونی یک حوض و چند باغچه تعبیه شده است.
قرینه این حیاط نیز حیاط دیگری است که حیاط اندرونی محسوب می‌شود و دارای باغچه و حوض است. این دو حیاط با چند راهرو به هم‌دیگر مرتبط می‌شوند. از ویژگی‌های دیگر وجود دو بادگیر و یک شیروانی در بام بنا است که انسان را برای رفتن به طبقات بالا بر می‌انگیزد. این دو بادگیر قرینه هم هستند.
در این بنا نمای بادگیر از آجر تهیه شده است و تزیینات قسمت فوقانی هر شیار دارای ارسی و آینه است که این عامل هماهنگی کامل بین تزیینات نقاط مختلف بنا را نشان می‌دهد. این هماهنگی در کار معماری و هنر ایران از بزرگترین تا ظریف‌ترین عناصر را شامل می‌شود.
ورود به قسمت داخل بنا از حیاط بیرونی و درونی و از طریق دو راه پله انجام می‌شود. طبقه‌اول متشکل از 2 تالار بزرگ به نام‌های آینه و تبنی یا سفره‌خانه و 2 راهرو و 3 اتاق کوچک است. طبقه دوم نیز متشکل از 2 راهرو و 6 اتاق است که یک راهرو و 3 اتاق در ضلع غربی و یک راهرو و 3 اتاق دیگر در ضلع شرقی بنا شده است. زیر زمین ساختمان در قسمت زیرین تالار آینه و تبنی قرار گرفته که تنها از حیاط اندرونی می‌توان به آن وارد شد.
اتاق یا تالار آینه این مجموعه که در طبقه هم‌کف و در قسمت شمالی خانه قرار دارد و از دیگر اتاق‌های جانبی بزرگ‌تر است، مخصوص پذیرایی از میهمانان و سیاست‌مداران وقت بوده است، و از بخش اندرونی خانه مجزا است. تزیینات این تالار به دلیل رفت و آمد رجال کشورهای غربی، از الگوهای غربی پیروی کرده‌است. تصاویر زنان فرنگی به‌صورت کارت پستال در میان آینه‌کاری‌ها و موتیف‌های گچ‌بری نشان‌دهنده این مطلب است.
در این اتاق سه ارسی، 7 پنجره ارسی، 3 در چوبی و 4 طاقچه وجود دارد. ارسی‌های اتاق دارای گره‌های کنده‌کاری شده و تزیینات چوبی ظریف و شیشه‌های رنگی است که روی آن‌ها توسط هنرمندان نقاشی شده‌است.
تالار دیگر بنا تالار تبنی یا سفره‌خانه است که در ضلع جنوبی واقع است و به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و آفتاب‌گیر بودن آن، به زمستان‌نشین موسوم است. در قسمت شمالی تالار تبنی یک فرو رفتگی وجود دارد که شاه‌نشین اتاق محسوب می‌شود.
در تالار آینه و تالار سفره‌خانه، 7 ارسی جنوبی و 7 ارسی شمالی به صورت پنجره هستند و 3 ارسی میان تالار به صورت در کاربرد دارند.
در طبقه اول و دوم، در دو طرف تالار آینه و سفره‌خانه در طرف شمال دو اتاق و یک دهلیز قرار دارد. اتاق‌های جانبی واقع در طبقه هم‌کف، در ضلع شمالی کوچک‌تر از اتاق‌های مشابه در طبقه فوقانی است.
اتاق‌ها دارای درهایی به عرض ۶۰ سانتی‌متر است که یکی از این درها به راهرو و دیگری به دهلیز میان دو اتاق باز می‌شود. این دهلیز تنها وسیله ارتباطی بین دو اتاق شمالی و جنوبی محسوب می‌شود.
مجموع اتاق‌ها در کل ساختمان 8 عدد و 4 دهلیز است که همگی تنها به راهروهای کنار خود راه دارند. تزیینات این اتاق‌ها به طور کامل مشابه یکدیگر و همه اتاق‌ها دارای پنجره‌های ارسی هستند.
دیوارها دارای گچ‌بری و نقاشی از گیاهان تزیینی و اسلیمی است. بیش‌تر قسمت‌های این اتاق را فرورفتگی‌هایی در دیوار تشکیل داده است که به مانند طاقچه عمل می‌کنند.
وقتی این ساختمان تحت نظر سازمان حفاظت آثار باستانی درآمد، چند اتاق، آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی در ضلع شرقی حیاط بیرونی به آن‌ها افزوده شد که البته قسمت نوساز با بافت قدیمی خانه، از قبیل در و پنجره، تزیینات شومینه و گچ‌بری و نمای خارجی به طورکلی مطابقت می‌کند، به طوری‌که تشخیص آن دشوار است.
خانه قوام الدوله در سال 1377 با شماره 2024 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
