مخروبه تاریخی ذره‌ذره زنده شد

محله عودلاجان که اکنون 150 هکتار وسعت دارد و براساس سرشماری سال 85، 21 هزار و 254 نفر جمعیت دارد، محله‌ای است تاریخی که امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو را در آغوش گرفته است. این بافت تاریخی البته شهرت جهانی نیز دارد.
گذرهای واقع در این محله چنان تاریخ معماری و اجتماعی تهران را شگفت‌انگیز روایت می‌کند که ناخودآگاه نقاشی‌های به جای مانده از تهران قدیم با آن حصارهای دوره صفوی که شهر را در خود گرفته بود در ذهن مرور می‌شود.

گذری در حصار طهماسبی

راسته امامزاده یحیی در محله عودلاجان که در فهرست میراث ملی نیز ثبت شده است به یکی از عمارت‌های تاریخی این محله می‌رسد که حتی در دومین نقشه تهران که به دست کرشیش فرانسوی و در سال 1275 هجری قمری ترسیم شده نیز وجود دارد.

خانه تاریخی کاظمی همین بنایی است که درون حصار طهماسبی که در دوران شاه‌طهماسب صفوی به دور تهران کشیده شد قرار داشته و اکنون در دست مرمت و احیا از سوی شهرداری تهران است.

در راسته امامزاده یحیی درست در مقابل ورودی امامزاده خانه‌ای واقع شده که تنها عمارت دارای بادگیر در آن محدوده است. تابلوی نصب شده در کنار بنا نشان می‌دهد که خانه در حال بازسازی و مرمت است.

سرای میرزا باشی اصطبل شاهی

خانه «کاظمی» آنطور که گفته شده براساس بررسی‌ها متعلق به «میرزا سید کاظم» فرزند «سید هدایت‌اله تفرشی» بوده که در سال 1226 هجری قمری و ابتدای به قدرت رسیدن «محمدشاه قاجار» به خدمات دولتی ورود می‌کند.

وی در دوران «ناصرالدین شاه قاجار» در شمارمیرزاباشی‌های اصطبل شاهی بود و آن زمان که در سال 1283 هجری قمری به همراه ناصرالدین شاه عازم سفر به خراسان می‌شود شاه قاجار در میانه راه وی را به سمت مستوفی‌گری منصوب می‌کند.
از آن تاریخ به بعد سید کاظم تفرشی تا زمان وفات در سال 1308 هجری قمری مستوفی اصطبل خاصه، ایلخی‌چیان و تمامی دواب دیوانی و زین‌خانه و کالسکه‌خانه شاهی بود و تنها در پایان عمر بود که وزیر دواب خوانده شد.

کاظمی البته علاوه بر این ملک دارای یک خانه، مسجد و مدرسه بود و یک باغ در خیابان ری نیز از او باقی مانده است.
خانه کاظمی آنطور که پیشتر نیز گفته شد در راسته امامزاده یحیی مجاور گذر امامزاده و در محله چال میدان تهران قرار دارد.دیوارهای سرای کاظمی با پوشش آبی رنگ پوشانده شده و تنها راه ورودی که فعلا برای ورود به داخل خانه باز است در ضلع شمالی خانه واقع شده است.

در ورودی به حیاط شمالی سرای کاظمی منحصر می‌شود. از کنار قالب‌هایی که به نقش سنگ‌چین است می‌گذرم و واردعمارتی می‌شوم که بیش از یک قرن از عمر آن گذشته است. شاه‌نشین خانه به هر دو حیاط شمالی و جنوبی مشرف است. فضای سمت راست سرای کاظمی از نو بازسازی شده است. این خانه تاریخی آنطور که مرمت‌گران می‌گویند در ضلع شمالی خود کاملا تخریب شده بود و ضلع جنوبی و شاه‌نشین نیز نیمه مخروبه بوده که شهرداری تهران احیای این بنای تاریخی را برعهده می‌گیرد.

خانه متروک مستوفی خان

طراحی بنای کاظمی که سوم بهمن ماه سال 79 رقم 3030 را در فهرست ثبت آثار ملی به‌خود اختصاص داد، برگرفته از طرح خانه‌های سنتی ایرانی و متناسب با جایگاه اجتماعی صاحب‌خانه بود. به گفته کارشناسان بنای خانه کاظمی که اکنون 1800 متر مربع مساحت دارد بنای کامل‌تری بوده که به‌نظر می‌رسد به مرور زمان قسمت‌هایی از بنا در سمت غربی از آن جدا شده و پس از تخریب و نوسازی اکنون متعلق به اشخاص دیگری است.خانه کاظمی آنطور که معاون بافت تاریخی شهرداری منطقه 12 تهران می‌گوید به‌دلیل استفاده نامناسب و فرسودگی زیاد متروکه و حتی بخش‌هایی از آن تخریب شده بود. به گفته وی، شهرداری منطقه 12 تهران که بافت تاریخی شهر تهران را شامل می‌شود با خریداری خانه کاظمی و به منظور حفظ این بنای تاریخی که آسیب‌های زیادی دیده بود اقدام به مرمت این خانه تاریخی کرد.

به گفته کارشناسان آثار تاریخی سرای کاظمی یکی از کامل‌ترین خانه‌های تهران بوده که دو‌حیاط شمالی و جنوبی، دو ورودی، اندرونی، آب‌انبار و سردخانه، رختشویخانه، تالار و اتاق‌های متعدد با دو حمام مختص مردان و زنان و همچنین هشتی‌خانه که شامل تنورخانه، انبار و پستو بوده را در خود داشته است.

از ویژگی‌های دیگر این بنا این است که سطح همکف یک متر و نیم از کف حیاط خانه بالاتر است و بخش زیرین که زیرزمین یا زیرین خانه قرار دارد آجرکاری‌های خوش نقش و نفیسی کار شده است.

ساختمان اصلی یا شاه‌نشین نیز دارای 2 تالار در مرکز است که دو طرف آن گوشواره‌هایی قرار گرفته که میهمانان را به گوشواره راهروها هدایت می‌کند.

نمای خارجی دارای آجرکاری ساده بوده و در محل اتصال به رخ‌بام خانه، گچ‌بری‌های گل درشت با نقش برجسته کار شده است. این گچ‌بری‌ها نیز نسبتا تخریب شده که مرمت آن به‌زودی انجام می‌شود. گچ‌بری‌ها البته در فضای داخل خانه و در تالار اصلی و بخاری‌ها نیز استفاده شده‌اند که به‌دلیل مراقبت نکردن از بنا بخش‌هایی از آن تخریب شده است.

زیباترین بخش سرای کاظمی ارسی‌های بسیار زیبای پرنقش دو طرف تالار بوده که متأسفانه آن هم به‌دلیل بی‌توجهی در نگهداری و رسیدگی نکردن به آن دچار پوسیدگی و در برخی موارد تخریب کامل شده است. شیشه‌های رنگ‌آمیزی شده به جای مانده از ارسی‌ها در بنای کاظمی نقاشی شده و دارای پارتیشن‌بندی بسیار زیبایی است.

گوشه‌هایی از یک مرمت

استاد «رحمت‌الله اسعدی»، مرمت‌گر بناهای تاریخی، 15 سال است که عمر خود را در جان بخشیدن به بخش‌های مرده بناهای تاریخی صرف کرده است. گفت‌وگو با او بالای یک داربست فلزی هنگامی که مشغول آجرچینی یکی از «دم طاووسی»های نمای بیرونی بالای ارسی‌هاست انجام می‌شود.

استاد رحمت، همانی است که مرمت بیشتر خانه‌های قاجاری را به عهده داشته است. شاید جالب باشد که بدانید وی از آن دسته استادان مرمت‌گر است که جان‌بخشی به بنای تاریخی میدان حسن آباد تهران، بازار و بخش تاریخی کوچه مروی و از همه جالب‌تر خانه «شعبان جعفری» ملقب به «شعبان بی‌مخ» را انجام داده است.

به گفته استاد رحمت، آنچه در مرمت بناهای تاریخی اهمیت دارد استفاده از مصالح همانند آن چیزی است که در معماری اصلی بنا به کار رفته است.

اسعدی می‌گوید: براین اساس باید آجرها نیز براساس معماری اصلی چیده شود که به این منظور باید ساخته شوند و براساس طرح اصلی تراش بخورند و در بنا استفاده شود.

مرمت خانه کاظمی آنطور که استاد رحمت می‌گوید براساس نقشه‌ای است که پس از انجام مستندسازی‌ها صورت گرفته و او نیز با مشاهده نقشه بازسازی شده بنا و فیلم گرفته شده از معماری اصلی بنا ،دست به کار مرمت شده است. این مرمت‌گر خانه‌های تاریخی می‌گوید که در بنای کاظمی شاید تنها 10 مدل آجر در معماری بنا کار شده باشد که آجرها از گل خود بنا باید قالب‌گیری و ساخته شوند.وی از مرمت بنای فخرآباد به‌عنوان تنها بنایی که هیچگاه مرمت آن‌را فراموش نخواهد کرد یاد می‌کند. استاد رحمت می‌گوید: در معماری بنای فخرآباد 35 رقم آجر کار شده بود.

کوره خانه حیاط جنوبی

آجرهای سرای کاظمی در کوره کوچکی آماده می‌شود که ذبیح کارگر افغان اهل مزار شریف آن‌را می‌چرخاند. آجرهایی که برای بنا ساخته شده چند مرحله را پشت سر می‌گذارد. ذبیح خاک بنا را بیرون می‌آورد، خاک اره و اخرا را فراهم می‌کند و ماسه بادی را به همه اینها اضافه می‌کند تا ماده ساخته شده را داخل قالب‌های ساخته شده از گچ قرار دهد و خشت‌های قالب‌گیری شده را در کوره کوچک کنار حیاط جنوبی قرار می‌دهد.

8 ساعت بعد آجرها پخته شده‌ است. این مرحله که به پایان می‌رسد براساس نقشه بنا و آنچه استاد رحمت مرمت‌کار می‌خواهد آجرها برش می‌خورند و براساس آنچه در معماری قدیم ساختمان به‌کار رفته در جای خود قرار می‌گیرند.

شاهکار معماری عصر قاجار در محله عود لاجان

سرای کاظمی چنان مخروبه شده بود که سقف زیرین‌خانه قوس منفی گرفته بود. کارشناس‌ها ستون‌های قطور آجری بنا را از درون شکافتند و با تزریق بتن به داخل ستون‌ها توانستند آنقدر پایه‌های بنا را محکم کنند که وزن بخش‌های تخریب شده فشار کمتری به تنها بخش سالم‌تر بنا وارد کند.

این مرحله که به پایان رسید نوبت به گرفتن شیب منفی بود. بنای تاریخی دارای چند ستون آجری قطور در وسط ساختمان است که وزن شاه‌نشین را متعادل می‌کند.

مهندس خواجه نوری آنطور که می‌گوید کارشناس ارشد معماری از کشور ایتالیاست. وی نظارت مهندسی‌ سرای کاظمی را برعهده دارد. در حالی که تصاویر برداشتن یکی از ستون‌های زیرین خانه را بدون آسیب دیدن بنا نشان می‌دهد می‌گوید: اکنون سقف بنا ترمیم شده، بین دیوارها شناژ عمودی قرار گرفته، ارسی‌ها سر جایشان گذاشته شده‌اند و سقف زیرین به کف شاه نشین متصل شده است.وی که به گفته خودش مدتی در مرمت و بازسازی خانه‌های فرسوده درون آب‌های شهر ونیز نیز فعالیت داشته می‌گوید: سرای کاظمی یکی از کامل‌ترین بناهای تاریخی شهر تهران و یکی از شاهکارهای معماری در دوران خود بوده است.

قطعه قطعه سرپا شد

سرای کاظمی‌ اکنون آنطور که مهندس جعفری، مدیر پروژه مرمت این خانه تاریخی می‌گوید آمادگی تبدیل شدن به یک کاربری اداری - فرهنگی را دارد.

به گفته وی، بنای کاظمی آنچنان وضعیت بدی داشته است که حتی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی نیز به این نتیجه رسیده بودند که امکان مرمت آن وجود ندارد. جعفری می‌گوید:« خانه را قطعه قطعه بالا آوردیم و مانند همان معماری اصلی بنا بازسازی کردیم.»

به گفته وی شیشه‌های مورد استفاده در ساختمان اکنون بیرون از مجموعه و در دست دانشجویان رشته هنر است تا
با نظارت، مانند آنچه از بقایای شیشه‌های قدیمی مانده است رنگ‌آمیزی و نقاشی شود.

مهندس جعفری همچنین در خصوص ارسی‌های چوبی سرای کاظمی می‌گوید: ارسی‌ها همگی سم زدایی شده‌اند و آن مقدار که قابل استفاده بوده پرداخت شده و در ساختمان استفاده شده است. بخش‌های آسیب دیده نیز با چوب درخت چنار بازسازی شده و در جای خود قرار داده شده است.

به گفته معاون بافت تاریخی شهرداری منطقه 12 تهران و همچنین مدیر پروژه مرمت سرای تاریخی کاظمی که در محدوده نقشه صفوی سال 1209 تهران و درون حصار طهماسبی تهران واقع شده، قرار است این بنا تا 22 بهمن ماه جاری به شهرداری تحویل شود.