در این زمینه مبانی نظری گسترده و قدرتمندی نیز ایجاد شده که از ابعاد و وجوه مختلف، دلایل و چگونگی ایجاد یک دولت کوچک و چالاک را تئوریزه کرده‌اند. وجه برجسته ادبیات رایج کوچک‌سازی دولت، پیوند مستقیم و عمیق آن با مقوله توسعه است. در ضرورت کوچک‌سازی دولت امروزه کمترین مناقشه نظری وجود دارد و مکاتب فکری مختلف در مقوله توسعه، باوجود داشتن اختلاف بر سر نحوه کوچک‌سازی، در ضرورت آن اجماع نظر دارند.
چند روزی است که بحث ادغام وزارتخانه‌ها به دغدغه اصلی مسئولان دولتی تبدیل شده و این موضوع به‌صورت‌های گوناگون در سطح رسانه‌های گروهی منعکس شده است. بهانه طرح این موضوع که کم‌کم در حال تبدیل شدن به یک مناقشه است، استیضاح وزیر راه در مجلس، نارضایتی دولت از این استیضاح و اظهارنظر رئیس‌جمهور مبنی بر عدم‌معرفی وزیر جانشین برای وزارت راه و تلاش برای ادغام این وزارتخانه با یک وزارتخانه دیگر است؛ بنابراین چه بسا اگر استیضاح وزیر راه در مجلس انجام نمی‌شد شاید برای ماه‌های متمادی و حتی سال‌ها این موضوع به دغدغه اصلی دولتمردان تبدیل نمی‌شد و مانند بسیاری از احکام قانونی گذشته و حال در حاشیه قرار می‌گرفت اما آنچه باعث تقویت طرح این موضوع شده، حکم قانونی برنامه پنجم توسعه است که اخیرا برای اجرا ابلاغ شده و قرار است از سال آینده اجرایی شود.
براساس ماده 55 قانون برنامه، دولت مکلف است تا پایان سال دوم یعنی سال 1391، تعداد وزارتخانه‌های دولتی را از 21 به 17 وزارتخانه تقلیل دهد؛ هرچند کمتر از 2 هفته پس از این تکلیف، نمایندگان مجلس در اقدامی رای به ادغام 2سازمان ملی جوانان و سازمان تربیت بدنی و ایجاد وزارت ورزش و جوانان دادند؛ اقدامی که چندان با استقبال محافل کارشناسی مواجه نشد و بیشتر از آن به‌عنوان یک اقدام سیاسی تا کارشناسی تعبیر شد.کوچک‌سازی دولت الزاماتی دارد که درصورت رعایت آنها می‌توان به کارآمدی و کارایی آن اطمینان پیدا کرد.
1-نخستین الزام این است که اصل کوچک‌سازی به‌عنوان یک راهبرد اساسی در اصلاح ساختار دولت و کارآمدسازی آن مورد توجه قرار گیرد و این مهم محدود به اقدامات ظاهری و شکلی و ادغام فیزیکی چند وزارتخانه نشود. قبل از ادغام وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها، واگذاری اموری که ذاتا جزء وظایف دولت نیست به‌ویژه در حوزه اقتصادی، بهبود بهره‌وری نیروی انسانی در بدنه دولت از طریق کاهش کمی و افزایش کیفی نیروی انسانی باید در اولویت قرار گیرد.
2-کوچک‌سازی در تمام ابعاد آن باید از دایره تنگ مسائل سیاسی و احساسی خارج شود و بر مدار کار کارشناسی و مصالح کشور در یک فرایند زمانی معقول با کمترین هزینه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی عملیاتی شود. آفت بزرگ کوچک‌سازی دولت، نگاه بخشی و کوتاه‌مدت است. این مهم باید با نگاه بلند‌مدت و درنظر گرفتن تحولات و پیشرفت‌های سریع آینده محقق شود.
3-در امر کوچک‌سازی دولت، اولویت حذف و ادغام با سازمان‌ها و وزارتخانه‌هایی است که موضوعیت ادامه فعالیت آنها کاهش یا ازبین رفته است. از آنجا که کشور در شرایط حساس توسعه‌ای قرار دارد که مقدمه آن تقویت زیرساخت‌هاست، به‌نظر می‌رسد سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مرتبط با امور زیربنایی کشور نباید در اولویت حذف و ادغام قرار گیرند.
وزارت راه و ترابری در زمره این وزارتخانه‌هاست که شاید در شرایط کنونی با توجه به وضعیت حاکم بر زیرساخت‌های ارتباطی کشور نمی‌تواند در اولویت حذف یا ادغام قرار داشته باشد. این مسئله می‌تواند روند تقویت زیرساخت‌های ارتباطی کشور را با چالش‌های جدی‌تری مواجه سازد. ادغام وزارت راه، اصلاح امور ارتباطی کشور نیست بلکه اقدامی سیاسی در جهت پاک‌کردن صورت‌مسئله است.
