اما آیا تا به حال به ابعاد گوناگون زبان کودکی فکر کرده ایم؛ در واقع آیا می دانیم این زبان چگونه زبانی است و چگونه باید زبان بگشاییم که کودکان حرف های ما را درک کنند؟
با کودکان به زبان های گوناگون می توان حرف زد: زبان قصه، زبان شعر، زبان متل و ... اما بهترین و گویاترین زبانی که همه کودکان در سنین گوناگون و با بهره های هوشی متفاوت می توانند آن را درک کنند، زبان بازی است. بازی، جوهر زندگی و پنجره ای به دنیای کودک است. در بازی، کودکان استقلال دارند، نظر می دهند و مشکلات خویش را حل می کنند. بازی، مؤثرترین و پرمعناترین راه یادگیری کودکان است. هنگام بازی، کودک فکر می کند، برنامه ریزی می کند، راه های تازه ای می یابد، تجربه می کند، پرورش فکری، عاطفی، جسمی و اجتماعی می یابد و ...
بازی هایی که در کلاس درس و محیط مدرسه و براساس برنامه های درسی و تحقق هدف های آموزشی و پرورشی و به شکل هوشمندانه و برنامه ریزی شده مورد توجه قرار گیرند، «بازی آموزشی» نامیده می شوند و می توان از آنها در فرایند یاددهی - یادگیری به شکل شایسته ای استفاده کرد.
مینا اشرفی مهابادی، آموزگاری است که کاربرد بازی های آموزشی در کلاس او جایگاه خاصی دارد. صفحه فرهنگ و آموزش امروز با اندیشه ها و تجربه های خانم اشرفی، هم بازی شده و در مورد بازی و بازی های آموزشی، با وی به گفت وگو نشسته ایم.
* به نظر می رسد برای شروع بحث، ارائه تعریفی از بازی های آموزشی مناسب باشد.
- تعریفی دقیق و قطعی برای بازی و بازی های آموزشی وجود ندارد. نظریه های کلاسیک درباره بازی که به قبل از جنگ دوم جهانی برمی گردند، از بازی به عنوان تخلیه انرژی مازاد، تفریح، پیش تمرین و... یاد کرده اند، اما پژوهش های سال های اخیر نشان داده اند، بازی های آموزشی در تجزیه و تحلیل فکری و سازمان دادن کوشش های خودآگاهانه برای متکامل فکر کردن بسیار مؤثرند. همچنین علمای تربیت معتقدند: استفاده از تحرک به عنوان وسیله ای برای کمک به کودکان، در از میان بردن مشکلات یادگیری بسیار مؤثر است.
* آیا شما بازی های آموزشی مورد استفاده خودتان را از قبل طراحی می کنید و یا هنگام کار با دانش آموزان، به صورت بداهه آنها را به کار می برید؟ به عبارت دیگر می خواهم بپرسم، بازی های آموزشی در طرح درس از پیش نوشته شما چه جایگاهی دارند؟
- معمولاً همه بازی های آموزشی با برنامه ریزی خاص و برای نیل به هدف های درسی طراحی می شوند. این بازی ها برای سهولت انتقال مفاهیم آموزشی و تسهیل روند یاددهی - یادگیری فراگیران به کار می روند. برای من این طور بوده که غالباً جرقه اولیه طراحی هر بازی آموزشی، به وسیله گروه ها و یادگیری آموزشی فراگیران در یادگیری یک مفهوم ذهنی زده شده است.
از بازی های آموزشی در جایگاه های گوناگونی در فعالیت های آموزشی و پرورشی کلاس هایم استفاده می کنم، مثلاً به هنگام ایجاد انگیزه برای شروع تدریس، استفاده از راهبردهای یاددهی - یادگیری، به کار بستن ارزشیابی تشخیص، فعالیت های پس از تدریس، ارزشیابی پایانی و حتی تعیین تکلیف.
همچنین، علاوه بر این که با برنامه از پیش تعیین شده به کلاس می روم، ولی گاهی اوقات با توجه به شرایط خاص فکری دانش آموزان، اتفاقات خاص کلاس و یا نظرات جالب و خلاقانه دانش آموزان طرح بازی را تغییر می دهم و هنگام اجرا آن را کامل تر یا به شکلی جدیدتر و حتی با طرح خاص دیگری که مطلوب نظر بچه ها و البته مبتنی بر هدف های درس باشد، تبدیل می کنم. در واقع دانش آموزان من، همیشه بهترین مکمل برای بازی های آموزشی ام بوده اند.
* همراهی بچه ها با کاربرد بازی های آموزشی در کلاس درس چگونه است. آیا این کار شما باعث نمی شود، بچه ها درس را جدی نگیرند و همه درس ها را به نوعی شبیه درس ورزش و یا هنر و کاردستی ببینند.
- جدیت در تدریس این نیست که ما در جایگاه معلم همیشه با دیواری خاص از دانش آموزان خود فاصله بگیریم یا دانش آموزان همیشه مثل انسان هایی بی روح، ساکت و آرام و بی تحرک، به حرف های ما گوش بدهند. مگر نه این است که ما می خواهیم، فراگیرانمان را به هدف هایی آموزشی برسانیم و یادگیری صورت بگیرد، پس چرا از دنیای ذهنی آنها وارد نشویم؟
چرا خود دانش آموزان با دنیای بازی، اطلاعات خود را بهتر پردازش نکنند و به معنا و مفهوم درس پی نبرند؟ جدیدترین تحقیقات نشان می دهند، بازی های آموزشی جدیت، اهتمام، تصمیم گیری، حل مسئله، همکاری و ابتکار در یادگیری کودکان را افزایش می دهند.
وحشت بزرگ همه همکاران آموزگار در همین است که احساس می کنند، با استفاده از بازی های آموزشی، تدریس و کلاس درس، جایگاه خود را از دست می دهند و به شخصیت معلم خدشه وارد می شود.
در صورتی که اگر اول برای معلم و سپس برای دانش آموزان، جایگاه بازی های آموزشی و هدف های آن بیان شود، نه تنها مشکل برانگیز نیست، بلکه دانش آموزان هیچ مرز و فرقی میان این فعالیت ها و دیگر فعالیت های آموزشی قائل نخواهند شد. من در تجربه های عینی خود این مسئله را به خوبی لمس کرده ام و دیده ام بچه ها به هیچ عنوان سوءاستفاده نمی کنند.
* آیا تاکنون تلاش کرده اید به نوعی بازی های آموزشی را از کلاس های درس به منزل دانش آموزان خود بکشانید؟ در واقع آیا دنبال کاربرد عملی بازی های آموزشی در زندگی بچه ها هم هستید؟
- یکی از دغدغه های ما آموزگاران این است که دانش آموزان در منزل مفاهیم آموزش را تکرار و تمرین کنند و وقت خود را بیهوده هدر ندهند. معمولاً دانش آموزان زرنگ و باهوش، این کار را به طور مستقیم با مطالعه درس ها و تکرار تمرین ها انجام می دهند. ولی مشکل ما با دانش آموزان ضعیف، با ضریب هوشی پایین و بی حوصله است که معمولاً وقت خود را با فعالیت ها و بازی های بی هدف می گذرانند.
ارائه بازی های آموزشی از طریق آموزگار باعث می شود، بدون این که از دانش آموزان خواسته شود، این بازی ها را در منزل و با خواهر و برادر و اقوام خود تکرار کنند و غیرمستقیم درگیر مفاهیم آموزشی شوند. در حین همین تفریح و تفنن است که مفاهیم و نکات اصلی درس تکرار و تثبیت می شوند.
در واقع، اغلب تدریس هایی که من با استفاده از بازی های آموزشی ارائه می کنم، نوعی یاددهی- یادگیری در هم تنیده هستند و کمتر با این کارها، در تثبیت یادگیری مشکل داشته ام.
* از بازی های آموزشی، در ارائه تکلیف به دانش آموزان خود چگونه بهره می گیرید؟
- در بیشتر تکالیف من، به نوعی استفاده از بازی وجود دارد که تکرار محض بازی در منزل، ساخت وسایل بازی، بازی گروهی با اعضای خانواده و در میهمانی ها، از آن جمله اند. برای مثال، در پایه چهارم اجرای بازی حباب صابون و حل تمرینات ضرب چند رقم، بازی فایده های شخم زدن زمین که توأم با حرکات ساده بدنی است، ساخت وسایل پازل نقشه ناهمواری های ایران در پایه پنجم، ساخت کیسه کسرها و خاله بازی کردن با کسرهای کوچک تر و مساوی و بزرگ تر از واحد، قایم باشک بازی و مساوی کردن سه کسر با مخرج نامساوی، نمایش بازی گروهی شکل سه حالت ماده در پایه پنجم، ایستادن به شکل سلول در پایه چهارم، برخی از نمونه های تکالیفی هستند که بچه ها به شکل بازی انجام می دهند.
* ببینید، مثال هایی که شما می زنید، خیلی شخصی و قائم به فرد هستند. در واقع اگر فرد دیگری بخواهد آنها را در کلاس خود اجرا کند، باید از جزئیات بازی شما و سناریوی اجرایی آن آگاهی داشته باشد و این امکان پذیر نیست، مگر با مستندسازی و ماندگار ساختن تجربه ها از طریق ثبت و ضبط بازی ها و یا نگارش سناریوی آنها و یا حتی فیلمبرداری از توضیحات شما درباره شیوه ها و مراحل اجرایی هریک از این بازی ها. آیا تاکنون تلاشی برای مستندسازی و نگهداری تجربه های خود در زمینه های بازی های آموزشی کرده اید؟
- تا امسال این کار را نکرده بودم. ولی وقتی در جایی خواندم که در مورد کتاب های سابق علوم دوره ابتدایی که قریب 33 سال در کشور ما تدریس شدند، حتی یک مجموعه تجربه مستندسازی وجود ندارد، تصمیم گرفتم شرح بازی های خودم را در دفترچه ای بنویسم و قید کنم که هرکدام مناسب چه درسی است.
از این گذشته، شنیده ام برای شرکت در طرح معلمان پژوهنده هم، باید تجربه ها ثبت و ضبط شوند. به همین خاطر الآن سعی دارم شیوه استفاده از بازی های آموزشی را به همراه دهها بازی که خودم در کلاس هایم انجام می دهم، مکتوب کنم تا اگر خواستم، به راحتی بتوانم در طرح معلمان پژوهنده شرکت کنم.
* استقبال اولیا از طرح های شما چگونه است؟
- اولیا، چون به طور مستقیم در جریان بازخورد روند این یادگیری هستند تا به حال بسیار خوب استقبال کرده اند و تمایز کلاس امسال فرزندشان با سال های قبل را در این می دانند که فرزندشان با ذوق و شوق فراوان از درس جدید و بازی تازه ای که یاد گرفته است، سخن می گوید و اعضای خانواده و اقوام را نیز درگیر کار می کند. اولیا می گویند، حتی گاهی مجبوریم با او بازی کنیم تا مطالب درسی برایش تکرار شوند.
* آیا با منابع آموزشی و پژوهشی در مورد بازی و بازی های آموزشی آشنا هستید؟
- تا آنجایی که من دنبال کرده ام، مطالب خیلی کم و پراکنده ای وجود دارند و کمتر در این زمینه کار شده است. تنها چند کتاب ترجمه شده را شاهد هستیم که به بازی پرداخته اند. البته کتاب درباره درمانی بیشتر موجود است.
«از جمله منابع می توانم به بازی و رشد کودک» تالیف مک لکان ترجمه محمدعلی احمدوند، «بازی و رشد» ، ترجمه مهدی قراچه داغی، «بازی های آموزشی قبل از دبستان» ، تالیف مصطفی مقدم و مرحوم منوچهر ترکمان اشاره کنم.
در کتاب یادگیری فعال ترجمه خانم فروغ تن ساز نیز خیلی جالب و متناسب با سن دانش آموزان، برخی بازیهای آموزشی ارائه شده اند. همچنین در مرکز آموزش عالی فرهنگیان دارالفنون تهران، پایان نامه ای دیدم که کار خانم فهیمه شمالی و برای دریافت مدرک کارشناسی بود. در این پایان نامه ، صد بازی آموزشی مربوط به دوره ابتدایی جمع آوری شده است.
