در نخستین روزهای گرمای هوا، نشاء را در شالیزارها می‌کارند و در آخرین روزهای گرما وقتی به پایان تابستان نزدیک می‌شویم دوباره روی زمین خم می‌شوند؛ این‌بار برای برداشت محصول. سال‌هاست از مکانیزه شدن کاشت و برداشت برنج صحبت می‌شود، اما هنوز در بسیاری از روستاهای مازندران به همان شیوه‌های سنتی، تولید برنج ادامه دارد؛ برنجی که کم محصول می‌دهد اما زحمت و هزینه زیادی می‌طلبد. افزایش هزینه‌های تولید، بالارفتن قیمت جهانی برنج و ضرورت تأمین مواد غذایی اصلی در داخل کشور (افزایش ضریب خودکفایی) مسئولان و برنامه‌ریزان بخش کشاورزی را بر آن داشت تا طرح 5ساله‌ای را برای افزایش تولید برنج تهیه کنند که دوره اجرای آن از ابتدای سال 89 تا پایان سال 93 تعیین شده است.
سطح زیرکشت برنج در استان مازندران که قطب تولید این محصول در کشور به شمار می‌رود به حدود 239 هزار هکتار با متوسط تولید 5هزار و600 کیلوگرم در هکتار شلتوک( برنج همراه با سبوس) می‌رسد. با توجه به مصرف سرانه سالانه برنج در مازندران (برای هر نفر 40 کیلوگرم) مازاد برنج سفید تولیدشده دراین استان که حدود 780 هزار تن در سال است، به سایر استان‌های کشور فرستاده می‌شود.
عنایت‌الله تورنگ، رئیس پیشین اداره جهاد کشاورزی مازندران که به تازگی از این سمت رفته است، خودکفایی در تولید برنج موردنیاز برای ایجاد امنیت غذایی، کاهش هزینه‌های تولید و فراهم کردن زمینه رقابتی‌شدن تولید برنج در مقایسه با سایر محصولات زراعی را از هدف‌های اصلی طرح افزایش تولید برنج اعلام کرده است.
وی کاهش سختی‌کار، ارتقای بهره وری از عوامل تولید در کشت برنج، توسعه مکانیزاسیون، افزایش کشاورزان، کاهش ضایعات در مراحل مختلف تولید، برداشت و فراوری محصول را از دیگر اهداف طرح یاد شده بیان می‌کند.
مثلث افزایش تولید
طرحی که برای افزایش تولید برنج مازندران در نظر گرفته شده است، 3زیرمجموعه را در بر می‌گیرد که شامل به‌کارگیری کارشناسان ناظر فنی مزارع برنج، تغذیه گیاهی و توسعه روش‌های آبیاری است.
وحید کاوه، مدیر زراعت اداره جهاد کشاورزی مازندران می‌گوید:« تمامی شالیزارها در طول 5سالی که این طرح به‌اجرا درمی‌آید حداقل به‌مدت 2سال از نظارت این کارشناسان بهره‌مند می‌شود. حضور کارشناسان ناظر فنی در واقع به معنی انتقال دانش آکادمیک و تجارب کارشناسان به کشاورزان برای استفاده بهینه از منابع و نهاده‌های کشاورزی است.»
کاوه میافزاید: «مصرف بهینه کود به‌عنوان یکی از عوامل محدود کننده، نقش کلیدی در افزایش تولید برنج ایفا می‌کند. به همین دلیل یکی از برنامه‌های اصلی ما برای افزایش تولید برنج به استفاده از دانش مربوط به ارتقای حاصلخیزی خاک و افزایش تولید در واحد سطح مربوط می‌شود که با دست یافتن به اهدافی که در این بخش داریم، میزان کمبود برنج تولیدی در کشور جبران خواهد شد.»
وی یکی دیگر از راه‌های توسعه تولید برنج در کشور را استفاده بهینه از منابع آب معرفی می‌کند و معتقد است: «آینده تولید برنج بستگی زیادی به گسترش راهبردهای استفاده بهینه از آب در برنامه‌ریزی آبیاری دارد.» به گفته این مقام مسئول، کمبود آب برای تولید محصولات کشاورزی در کشور با گذشت زمان و تغییر اقلیم جدی‌تر خواهد شد. وی خاطرنشان می‌کند: «یکی از روش‌های مدیریت آب در دوره خشکسالی و افزایش بهره‌وری آب مصرفی در کشت برنج، استفاده از شیوه آبیاری تناوبی است. با اجرای این شیوه، دست‌کم 25 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی می‌شود.» مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی مازندران تأکید می‌کند:« این روش برخلاف دیدگاه کشاورزانی که به شیوه سنتی به کشت می‌پردازند نه تنها موجب کاهش تولید نمی‌شود، سبب بهبود عملکرد و کیفیت محصول نیز خواهد شد.»
مکانیزاسیون، راهکاری اجتناب ناپذیر
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی مازندران نیز درباره عوامل رشد کمی و کیفی تولید برنج داخل کشور به بیان نکات دیگری می‌پردازد و می‌گوید: «علاوه بر سختی کار زراعت برنج، هم‌اکنون بیش از50 درصد هزینه‌های تولید را دستمزد کارگر تشکیل می‌دهد؛ بنابراین برای اقتصادی کردن تولید برنج، ایجاد امکان رقابت برنج داخلی با محصول برنج سایر کشور‌ها و استمرار تولید راهی غیراز مکانیزاسیون تولید وجود ندارد.» یحیی ابطالی میافزاید: «تجهیز، نوسازی و یکپارچه کردن زمین‌های کشاورزی، توسعه و نوسازی ماشین‌ها و تراکتورهایی که در آماده‌سازی شالیزارها مورد استفاده قرار می‌گیرند، توسعه مکانیزه نشاء برنج و توسعه برداشت با کمباین‌های مخصوص از اهدافی است که در مکانیزاسیون کشت برنج دنبال می‌کنیم.»
به گفته وی، ضایعات برنج واحدهای شالیکوبی به‌دلیل وجود روش‌های تبدیل سنتی و دستگاه‌های فرسوده از میزان استاندارد جهانی بالاتر است و به حدود 20 تا 25 درصد می‌رسد که درصورت اصلاح ساختار شالیکوبی‌ها با تغییر سامانه‌های خشک‌کن و پوست‌کن، ضایعات دست‌کم 4 تا 10 درصد کاهش خواهد یافت. معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی تصریح می‌کند:«برای رسیدن به این هدف باید حداقل 30درصد کارخانه‌های موجود در استان مازندران اصلاح ساختار شوند.»
وی اضافه می‌کند: «علاوه بر اصلاح ساختار، در فکر استفاده از فناوری جدید دنیا در زمینه فراوری برنج نیز هستیم؛ به‌ویژه سامانه فراوری نیم‌پخت یا پارابولینگ که علاوه بر کاهش چشمگیر ضایعات برنج، سبب افزایش کیفیت محصول و بهبود وضع نگهداری برنج فراوری شده می‌شود.»
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان تلاش برای افزایش درآمد شالیکاران و کاهش هزینه‌های تولید و جلوگیری از واردات بی‌رویه را از اهداف اصلی طرح افزایش تولید برنج در استان مازندران عنوان می‌کند.
ابطالی تعیین مساحت کل شالیزارها را با استفاده از سامانه‌های پیشرفته اندازه‌گیری زمینی و ماهواره‌ای برای برآورد قطعی میزان تولید محصول ضروری می‌داند و می‌گوید: «تعیین عملکرد شالیزار، برآورد میزان تولید و بررسی ضریب خودکفایی برای ارزیابی از میزان پایداری تولید و نظارت برآن از بخش‌های برنامه افزایش تولید برنج به شمار می‌رود.»
نظام شالیزار
به گفته معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی مازندران، به‌منظور اقتصادی‌شدن تولید، افزایش درآمد برنجکاران، افزایش بهره‌وری، پایداری تولید و جلوگیری از تغییر کاربری زمین‌ها، دستورالعملی به نام نظام شالیزار تعریف شده است.
براساس آماری که این مقام مسئول ارائه می‌کند هم‌اکنون ضریب کشت استان 4/ 1 است. به عبارتی حدود 165هزار هکتار از زمین‌های زیرکشت برنج به کشت دوم و سوم اختصاص پیدا می‌کند که در این برنامه باید ضریب کشت به عدد 1/5 (زیر پوشش قرار گرفتن بیش از 200 هزار هکتار از شالیزارها برای کشت دوم و سوم) ارتقا یابد.
یکی از راه‌های افزایش تولید برنج در واحد سطح، استفاده از بذر اصلاح شده و دارای استاندارد است. با وجود آنکه تأثیر استفاده از چنین بذرهایی در افزایش کمی و کیفی تولید برنج از سوی کارشناسان مورد تأیید قرار گرفته است، اکنون بخش بسیار کوچکی از برنجکاران از بذرهای اصلاح‌شده استفاده می‌کنند و آمار نشان می‌دهد که میزان استفاده از چنین بذرهایی حدود نیم درصد است.
مدرسه در مزرعه
ابراهیم قربان‌نژاد، کارشناس مسئول برنج سازمان جهاد کشاورزی مازندران می‌گوید:«برای پویایی کشاورزان شیوه‌های متعددی وجود دارد که یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین آنها توجه به بخش آموزش است.» به گفته وی، به روز کردن دانش بهره برداران، کارشناسان ناظر فنی و کارخانه‌داران با استفاده از آموزش‌های فنی و حرفه‌ای انجام خواهد شد و سعی می‌شود به جای ادبیات کشاورزی، عملیات کشاورزی آموزش داده شود. او برنامه‌های آموزشی این طرح را برگزاری کلاس‌های آموزشی، دوره‌های مدرسه در مزرعه موسوم به «F F S »، ایجاد مزارع نمایشی و الگویی و برگزاری روز مزرعه عنوان می‌کند.
قربان‌نژاد میافزاید: «ارتقای بهره‌وری نهاده‌ها، افزایش عملکرد در واحد سطح، تولید محصول سالم و در نتیجه دستیابی به امنیت غذایی، مستلزم توجه به پژوهش است، زیرا هیچ توسعه‌ای بدون داشتن پشتوانه تحقیقاتی مقدور نیست»
