این طرح که در ادبیات سیاسی مقامات کاخ کرملین «طرح گام به گام» نام گرفته، طی یک ماه اخیر حجم زیادی از خبرها و تحلیل‌های مقامات سیاسی کشورهای دخیل در پرونده هسته‌ای ایران را معطوف به خود ساخته است.
بسته پیشنهادی روسیه برای خروج از انفعال و بن‌بست ایجاد شده در پرونده هسته‌ای ایران پس از آن صورت گرفت که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه پس از ملاقات با باراک اوباما، رئیس‌جمهور و هیلاری کلینتون، وزیر خارجه آمریکا با هدف احیا و بازگشت ایران و گروه 1+5 به میز مذاکرات هسته‌ای این طرح را مطرح کرد.
طبق این طرح، به ازای هرمرحله که ایران نسبت به روشن کردن نکات به زعم آنها مبهم برنامه هسته‌ای خود اقدام و اعتمادسازی کند، ازسوی جامعه جهانی امتیازاتی متناسب را دریافت خواهدکرد که از جمله این امتیازات می‌تواند متوقف کردن برخی از تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری‌اسلامی ایران باشد.
طرح گام‌به‌گام در حالی راهی رسانه‌ها شده است که این روزها زمزمه‌هایی مبنی بر تصویب دور پنجم تحریم‌ها علیه ایران از سوی غرب نیز شنیده می‌شود.
کنش‌ها و واکنش‌ها
پیش از واکنش ایران، هیلاری کلینتون، وزیرامورخارجه آمریکا دردیدار با سرگئی لاوروف با اشاره به اینکه ایالات متحده آمریکا به استراتژی فشار و تماس با ایران متعهد است، تصریح کرده بود که کارشناسان روسیه و آمریکا درمورد استراتژی‌های مؤثرتر با یکدیگر گفت‌وگو خواهندکرد.
با این وجود نخستین واکنش‌ها به این طرح از سوی دستگاه دیپلماسی ایران صورت گرفت. سخنگوی وزارت خارجه با اشاره به سفر دبیر شورای امنیت ملی روسیه به ایران گفت که احتمالا بحث‌های مربوط به فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران در این سفر مطرح می‌شود. طبق گفته مهمان‌پرست قرار است که نیکلای پاتروشف، دبیر شورای امنیت روسیه برای مذاکره پیرامون مسائل دوجانبه به ایران سفر کند. همچنین قرار است که به‌زودی نیز علی اکبر صالحی برای بررسی آنچه تحولات منطقه و پیشنهادی که اخیراً روسیه در رابطه با فعالیت‌های هسته‌ای صلح‌آمیز ایران مطرح کرده، عازم مسکو شود.
این سفر و رایزنی پیرامون پرونده هسته‌ای پس از آن صورت می‌گیرد که اواسط ماه‌جولای سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه طرحی را موسوم به طرح گام به گام در مورد پرونده هسته‌ای ایران مطرح کرد که براساس آن، ایران در ازای برداشتن هر گام در جهت برآوردن خواست جامعه جهانی در مورد برنامه هسته‌ای‌‌اش از کاهش و برداشت متناسب در تحریم‌های وضع‌شده بین‌المللی برخوردار خواهد شد.
با وجود تاخیر و تردید در دریافت پیشنهاد تازه روسیه، سرانجام سخنگوی دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی در نشست هفتگی خود چندی پیش اعلام کرد که جزئیات آن در حال دریافت است و ایران مشغول رایزنی در این زمینه است.
پس از اعلان رسمی دریافت این بسته پیشنهادی، علی اکبر صالحی، وزیر امور خارجه این اقدام روسیه در ارائه این طرح را مثبت و نشان‌دهنده تلاش روسیه برای گشودن درهای بسته برای خروج از بحران خواند. البته صالحی در اظهارنظر دیگر با تأکید براینکه برنامه‌های هسته‌ای ایران بازگشت‌ناپذیر است گفته بود که همه بدانند که ایران در برنامه هسته‌ای خود به مرحله‌ای رسیده که امکان متوقف کردن یا به عقب بازگرداندن آن وجود ندارد، زیرا فناوری هسته‌ای ایران بومی شده و در سراسر کشور گسترش یافته است. این در حالی بود که محمود احمدی‌نژاد در واکنش به ارائه طرح گام به گام به غربی‌هاگفته بود که ایران گام خود را برداشته و با آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای همکاری کرده است، حالا شما گام خود را بردارید، بیایید با هم یک برنامه تنظیم کنیم، یک گام شما بردارید، یک گام هم ما.
از سوی دیگر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز از خروج از بن‌بست در مذاکرات هسته‌ای ایران استقبال کرده است. این در حالی است که آخرین گزارش یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان از این امر دارد که ایران با بی‌توجهی به اجرای ترتیبات کد 3/1 در مورد تأسیسات فردو، عدم‌تعلیق غنی‌سازی اورانیوم و افزایش آن تا 19/8، عدم‌صدور مجوز برای نمونه‌برداری از مخازن آب سنگین تأسیسات اصفهان، تصمیم به افزایش و ساخت تعداد 10 تأسیسات جدید غنی‌سازی، بی‌اعتنایی به قطعنامه‌های پیشین شورای حکام و شورای امنیت، احداث رآکتور IR40 و ابعاد نظامی ادعا‌شده در زمینه ساخت کلاهک هسته‌ای راستی‌آزمایی کافی را انجام نداده است.
سابقه روس‌ها
طرح گام به گام در حالی از سوی روسیه مطرح شده است که طبق اعلام سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، احتمالاً اواخر ماه رمضان نیروگاه هسته‌ای بوشهر پس از مدت‌ها تاخیر به بهره‌برداری خواهد رسید. با وجود تاخیرهای تکراری از سوی روسیه در راه‌اندازی نیروگاه هسته‌ای بوشهر اما مقامات ایرانی استقبال مناسبی از بسته پیشنهادی روسیه کرده‌اند؛ بسته‌ای که ایران در سال 2007 و در قالب مدل مدالیته پاسخ بسیاری از این ابهامات را در ردیف‌های 52 گانه داده بود.
با این وجود نباید نادیده انگاشت که این طرح پس از دیدار اخیر مقامات روسیه و آمریکا مطرح شده است؛ دیداری که قبل از آن و در قالب نشست گروه 8 روسیه آمادگی خود را با دیدگاه آمریکا برای خروج قذافی از لیبی اعلام کرده بود. از این‌رو می‌توان این چنین برداشت کرد که حمایت از پرونده هسته‌ای ایران پس از تحولات اخیر خاورمیانه و انصراف آمریکا از نصب تأسیسات رادار در لهستان و دفاع موشکی در جمهوری چک و توافقنامه استارت 2 دیگر برای روس‌ها منفعت و مصلحتی ندارد. اما چرا این کشور بار دیگر به میدان‌داری و حمایت محدود از جمهوری اسلامی ایران در پرونده هسته‌ای مبادرت می‌ورزد؟ واقعیت امر این است که به گفته گری سامورا، نماینده آژانس هسته‌ای ایالات متحده آمریکا، این راهبرد متعالی روس‌هاست، چرا که روس‌ها نیازمند آن نیستند که کسی به آنها بگوید چه چیز به نفعشان است؛ هر چیزی که ساعت هسته‌ای ایران را به تاخیر بیندازد به نفع روس‌ها خواهد بود.
البته روسیه تاکنون تنها به عقب انداختن ساعت هسته‌ای ایران اکتفا نکرده است؛ روسیه متعهد شده بود که نیروگاه بوشهر را تا پایان سال 2000 تحویل ایران دهد، اما در سال‌های 2003، 2006، 2008 و 2009 از عدم‌راه‌اندازی نهایی آن سخن گفت و در نهایت ماه گذشته پس از یک دهه عملیات سوخت‌گذاری آن، به انجام رسید. این تاخیرها و تردیدها که در سخنان مقامات روسی مشکلات فنی و مهندسی توجیه می‌شود، گستره وسیعی از سبد همکاری‌های دوجانبه را شامل می‌شود.
در اواخر سال گذشته و در ادامه این تاخیرها روسیه این بار از تردید در تحویل و تکمیل چرخه سوخت در ایران سخن به میان آورده است. چنان که یوگنی ساتانوسکی، رئیس مرکز تحقیقات روسیه در امور خاورمیانه موضوع تأسیس بانک سوخت هسته‌ای را نمونه‌ای از تلاش روسیه برای حل پرونده هسته‌ای دانسته و گفته که روسیه موضوع احداث بانک سوخت هسته‌ای در سایت «آنگارسک» را مطرح‌کرده بود، اما ایران با رد این پیشنهاد، روسیه را در وضعیت دشواری قرار داد.
یک ماه پیش از این اظهارنظر ساتانوسکی، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز با تأسیس بانک سوخت هسته‌ای موافقت کرد. این تصمیم آژانس که با حمایت روسیه نیز همراه شد، اقدامی است برای اینکه دیگر کشورها به سوی ساخت مراکزی برای غنی‌سازی و تهیه سوخت هسته‌ای نروند.
روسیه در عین همکاری‌های هسته‌ای با ایران بر این مسئله نیز اذعان دارد که فناوری تولید سوخت هسته‌ای و غنی‌سازی اورانیوم نباید در دنیا گسترش یابد؛ روس‌ها به‌عنوان طرحی جایگزین تأسیس بانک سوخت هسته‌ای در خاک این کشور را مطرح می‌کنند.
اگر چه مقامات روسی توجیه این امر را به مسائل امنیت بین‌المللی پیوند می‌زنند، ولی مبرهن است که این کشور نمی‌خواهد تا دیگر کشورها نظیر ایران به فناوری سوخت هسته‌ای و غنی‌سازی اورانیوم بومی دست یابند. این مواضع دوگانه سیاسی و هسته‌ای روسیه حتی اعتراض آمریکا را نیز در مقطعی به همراه داشت. تا جایی که رابرت گیتس، وزیر دفاع آمریکا، با انتقاد از سیاست خارجی دوگانه مسکو، روس‌ها را به شیزوفرنی سیاسی در برنامه هسته‌ای ایران مبتلا دانسته بود.
آینده مذاکرات
با وجود تمامی بیم و امیدها نسبت به طرح گام به گام روسیه باز باید این طرح را تحولی مثبت در پرونده هسته‌ای ایران انگاشت؛ تحولی که بار دیگر سایه روشن‌های دیپلماسی را در مذاکرات هسته‌ای پررنگ‌تر ساخته است.
البته و با وجود اینکه دوطرف باز از اهرم دیپلماسی سخن می‌گویند، ولی باید پذیرفت که این ابزار کارکردی دوگانه یافته است. این کارکردهای دوگانه تنها مختص به آمریکا نبوده، بلکه در مورد دیگر اعضای گروه 1+5 نیز موضوعیت دارد؛ ردپاهای این راهبرد دوگانه دیپلماسی و فشار نیز در سابقه مذاکرات گذشته قابل ردیابی بود.
شاید از این نگاه یکی از عمده دلایل به نتیجه نرسیدن چنین گفت‌وگوهایی همین امر باشد که بستری از فضای عمیق بی‌اعتمادی را در مذاکرات به‌وجود آورده است. از این نظر غرب در نشست‌های گذشته در انتظار نتیجه گرفتن از راهبرد دوگانه خود بوده است و انتظار دارد تا دیپلماسی تحریمی و تطمیعی اخیرش موجبات تغییر رفتار هسته‌ای ایران را فراهم آورد.
آمریکا و اروپا در طول این مدت با تشدید تحریم‌های بین‌المللی و اعمال تحریم‌های یکجانبه به همراه حمایت از دور جدیدی از اقدامات خرابکارانه در قالب ترور و تخریب سایبری هسته‌ای درصدد عقب‌نشینی یا حداقل تغییر ملموس رفتار هسته‌ای ایران هستند؛ به واقع غرب پیش از شروع هر دور از مذاکرات با رویکرد تقابلی و نه تعاملی قدم به آن گذاشته است.
سابقه مذاکرات و پیشنهادهای گذشته نشان می‌دهد که انتظارات طرفین تفاوت‌های اساسی دارد؛ این مسئله البته به نوعی ریشه در رویکرد و راهبرد ایران و گروه 1+5 در نوع استفاده از ابزار دیپلماسی دارد. در حالی که رویکرد ایران گفت‌وگوی بر مبنای اعتماد و معطوف به راهبردی وسیله‌گر است، اما گروه 1+5 راهبری دوگانه که تلفیقی از تشویق و تنبیه و معطوف به نتیجه‌گرا بوده را ارائه کرده است؛ مسئله‌ای که پارامترهای آن در طرح گام به گام نیز قابل شناسایی است.
