اوج‌گیری رقابت‌های انگلیس و روسیه در چهارراه شرق و غرب، ایران را در معرض تأثیرات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای استعماری قرار داد و هماوردجویی این دو قدرت بزرگ، بسیاری از منافع مردم را نابود کرد. از جمله این قراردادها، امتیاز توتون و تنباکو است. در این بین نقش اصفهان به‌عنوان شهری که برای نخستین بار نغمه تحریم تنباکو از آنجا آغاز شد، انکارناپذیر است. اهمیت این موضوع تا آنجاست که مورخانی چون شیخ حسن کربلایی، نویسنده کتاب «تاریخ دخانیه»، تحریم تنباکو را موضوعی اقتصادی، فرهنگی و سیاسی با رویکرد عزت اسلامی می‌دانند.
در این میان آنچه آقانجفی و دیگر علما- و در رأس همه، استاد آقانجفی، میرزای شیرازی- با صدور حکم تحریم و ایستادگی در این حکم، درصدد مقابله با آن برآمدند، صرفا ناعادلانه‌بودن قرارداد و جلوگیری از ضرر اقتصادی بر مردم نبود بلکه سلطه بیگانگان در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در نتیجه اجرای قرارداد رژی بود.
در این باب با دکتر منتظرالقائم، استاد تاریخ دانشگاه اصفهان گفت‌وگویی را سامان داده‌ایم که کنکاشی است درباره تحریم تنباکو با تکیه بر ویژگی‌های مرجع بیدار اصفهان، آیت‌الله شیخ محمدتقی نجفی.
- آقای دکتر! همانطور که می‌دانیم حاکمیت قبیله‌ای قاجاریه باعث شد در «عصر امتیازات» که عمدتاً دوره 50ساله ناصری را دربر می‌گیرد، بیش از 80 قرارداد با دول استعمارگر منعقد شود و تسلط آنها بر حیات اقتصادی ایران افزایش پیدا کند. در این میان نقش انگلستان در راستای تحقق بخشیدن به سیاست «دولت حائل» برای حفظ هند و تبدیل ایران به هندوستانی دیگر قابل توجه است. یکی از مهم‌ترین قراردادهای انگلیس با ایران، امتیاز انحصار توتون و تنباکو و تأسیس کمپانی رژی بود که با اتحاد و مقاومت مردم به طرحی ناکام از کمپانی هندشرقی تبدیل شد. لطفا کمی در ارتباط با نقش مرحوم آیت‌الله شیخ محمد تقی نجفی در جریان قیام تحریم تنباکو توضیح دهید.
مرحوم آقانجفی دارای شخصیتی ویژه هستند. ایشان در فقه مدارج سطح بالایی را طی کرده و از طرفی شاگرد میرزای شیرازی بودند و از محضر ایشان بهره‌ها بردند. ویژگی خاص ایشان زهد و ریاضت و توجه به جنبه‌های اخروی است چرا که ایشان در ایام جوانی به‌دلیل ریاضت‌های متعدد، روحشان جلا یافته و به نوعی اشراق هم دست پیدا کرده بودند. مرحوم آقانجفی به‌دنبال فوت پدرشان، به اصفهان مراجعت می‌کنند و در بین سایر علمایی که در این شهر بودند ایشان جامعیت پیدا کردند و از طرفی ویژگی خاص آن مقطع زمانی سبب شد که مرحوم آقانجفی جلوه و جلال خاصی داشته باشند.
حضور حاکم اصفهان، ظل‌السلطان که فرد ظالم و جائری بودو مبارزات آقانجفی با این شاهزاده قجری جلوه خاصی به شخصیت ایشان می‌بخشد. از طرفی موقعیت حوزه علمیه کهن اصفهان و سیل مشتاقان به تحصیل در این حوزه دینی که از شهرهای دیگر به اصفهان مهاجرت کردند و اداره این حوزه توسط مرحوم آقانجفی خود نشان از جامعیت علمی ایشان دارد.
از سوی دیگر نهضت تنباکو هم بستری برای بروز جامعیت اجتماعی و سیاسی مرحوم آقانجفی بود. وقتی قرارداد رژی توسط علی‌اصغرخان امین السلطان و ناصرالدین شاه بسته شد و این شرکت کار خود را در اصفهان آغاز کرد، شهر اصفهان نخستین شهری بود که قبل از همه شهرهای دیگر به جوش و خروش افتاد. در واقع باید گفت اصفهان در این برهه غیراز تهران، نسبت به سایر شهر‌ها چون شیراز، تبریز و مشهد پیشتاز بود و حتی بیش از تهران جنب‌و‌جوش داشت و حرکت اعتراضی خودش را نشان داد که از میان اقشار گوناگون، تجار و علمای اصفهان سردسته این تحرکات محسوب می‌شدند و حضور مرحوم آقانجفی در صدر معترضین به این قرارداد سبب شد که تمام اقشار اجتماع آن روز اصفهان در برابر این امتیاز مقاومت کنند و علیه این حرکت استعماری وارد عمل شوند و لذا در اصفهان و در این مقطع زمانی حساس شاهد حضور شخصیتی مانند آقانجفی هستیم که سال‌ها از محضر میرزای شیرازی در سامرا تلمذ کرده و روح شجاعت و آزادگی را از «میرزای مجدد» کسب کرده است و عهده‌دار کرسی ریاست دینی، علمی، سیاسی و اجتماعی اصفهان است.
مرحوم آقانجفی، 2تن از شاگردان خاص خود را به سامرا و نزد میرزای شیرازی می‌فرستند و طی نامه‌ای ضمن تشریح اوضاع داخلی ایران از میرزای شیرازی حکم تحریم تنباکو را طلب می‌کنند. این ویژگی‌های شخصیتی مرحوم آقانجفی چنان است که در زمانی که ایشان یگانه ملجأ و پناه مردم اصفهان بودند، سید علی اکبر فال‌اسیری که نماینده و داماد میرزای شیرازی است به‌دلیل ظلمی که به او شده از شیراز به ایشان پناه می‌آورد و در مدتی که مرحوم فال‌اسیری در اصفهان ساکن است از ویژگی‌های ممتاز شخصیتی آقانجفی تأثیر می‌پذیرد و لذا ما می‌بینیم که بعدها مرحوم فال اسیری در شیراز در جریان نهضت تحریم تنباکو همانند آقانجفی سردمدار مبارزه با نفوذ کالاهای انگلیس و روس می‌شود.
و باید اشاره کرد خود آقانجفی محرک هستند و شاگردانشان نیز محرک هستند و سایرین از ایشان تأثیر می‌پذیرند و زمانی هم که مرحوم فال اسیری به دستور ناصرالدین شاه به عتبات تبعید می‌شود، ایشان ضمن تشریح اوضاع برای میرزای‌شیرازی حکم معروف «الیوم استعمال توتون و تنباکو بای‌نحو کان در حکم محاربه با امام زمان است» را از میرزا می‌گیرند. با توجه به این حوادث تاریخی باید گفت که در واقع مرحوم آقانجفی طلایه‌دار قیام تحریم تنباکو هستند.
- انعکاس حکم تحریم تنباکو در کل تاریخ ملت ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ما در فقه شیعه قاعده و قانونی به نام قاعده نفی سبیل داریم که از قدیم‌الایام و همیشه و هرزمانی که علما احساس می‌کردند به استقلال سیاسی و اقتصادی و فرهنگی مسلمانان خدشه وارد می‌شود، آن‌را به کار می‌بستند که در جریان جنگ‌های ایران و روس و کمی بعد در نهضت تحریم تنباکو و در نهایت در نهضت مشروطه شاهد تجلی‌کاربردی این قاعده هستیم و در اصفهان نیز در بحبوحه مشروطه به‌وضوح می‌توانیم شاهد تحقق این قاعده باشیم. برای مثال ظل السلطان طی نامه‌ای به مرحوم آقانجفی می‌نویسد:«اگر دست از مخالفت برنداری من به شاه بابام می‌نویسم که تو را از اصفهان تبعید کند.» آقانجفی با درایت و هوشمندی و دقت نظر در پاسخ می‌نویسند:«من هم به امپراتور روس می‌نویسم که شاه بابایت را از سلطنت بردارد.» که این پاسخ نغز و لطیف آقانجفی که اشاره به عهدنامه ترکمانچای و به‌رسمیت‌شناختن حکومت عباس‌میرزا و اولاد او از جانب روس‌ها دارد، باعث می‌شود که شاهزاده مستبد سرجایش بنشیند.
- اساس خیزش مردم و اجتماع در جریان تحریم تنباکو اساسا نفی ظلم بوده یا مسئله‌ای فراتر از نفی ظلم بوده است؟
همان قاعده نفی سبیل است. ممکن است ظلمی که ظل‌السلطان حاکم اصفهان به مردم می‌کرده بسیار بیشتر بوده اما مقطعی و در نهایت گذرا بوده است ولی در جریان واقعه رژی به خاطر اینکه روحانیت شیعی عواقب و مضرات این امتیاز را در دگرگونی‌های اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی می‌بیند به مقابله با آن بر می‌خیزد و اساسا نفی سلطه معنایی والاتر و فراتر از نفی ظلم دارد.
- تداوم تحریم کالاهای انگلیسی و روسی به همراهی ایشان و حمایت قاطبه علما چگونه ادامه پیدا می‌کند؟
نهضت تحریم تنباکو در واقع یک شروع است و سوای از تأکیداتی که در دین ما بر لزوم حفظ استقلال سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مسلمانان شده است، خود آقانجفی به‌دلیل اینکه یک روحانی مترقی و آگاه به زمان است و طبیعتا حوزه اصفهان و افرادی نظیر آیت‌الله‌منیرالدین بروجردی و آیت‌الله فشارکی و حاج آقا نورالله برادر آقانجفی، ادامه‌دهنده این نهضت هستند چنانچه ما در بطن اعلامیه چهارماده‌ای این موضوع را مشاهده می‌کنیم و از طرفی چون مرحوم آقانجفی روحانی بسته‌ای نبود با پیشنهاد تأسیس شرکت اسلامیه از سوی برادرشان حاج آقا نورالله نجفی موافقت می‌کند که این شرکت مجموعه‌ای از اهداف بلندمدت را دنبال می‌کرد.
- آیا تحریم تنباکو در مقطعی تمام شد یا ادامه داشت و اگر تداوم پیدا کرد عوامل استمرار این نهضت چه بود؟
به‌طور کلی قیام تحریم تنباکو در آینده مبارزاتی ملت ایران نقش بزرگی دارد. دقت کنید که واقعه تحریم تنباکو در سال1309 رخ داد و نهضت مشروطه در سال1324 .از برآیند اقدامات و تصمیمات اخذ‌شده جمیع علما در ایران و نجف چنین بر می‌آید که قیام تحریم تنباکو یک مقدمه بود؛ یک مقدمه فکری و عملی در راه انقلاب مشروطه. حاصل تجربه‌های قیام تحریم تنباکو در نهضت مشروطه در قالب مشروطه اصیل و مشروطه مشروعه در اصفهان تحقق می‌یابد و حتی فراتر از این در این حوزه افرادی همچون شهیدحاج‌آقا نورالله و شهید مدرس ظهور می‌کنند که بعدها در راه مبارزه با حکومت رضاخانی که دستاورد انحراف در مشروطه است، جان خود را از دست می‌دهند و از آن مهم‌تر ما شاهد تداوم این مبارزات تا پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام‌راحل هستیم. افرادی نظیر مرحوم مهدی بامداد و سید محمدعلی مبارکه و حتی آقانجفی قوچانی توانمندی نهضت مشروطه در اصفهان را به سبب ویژگی‌های حوزه اصفهان و شخص آقانجفی می‌دانند. ویژگی‌ها و خصوصیات این برهه از تاریخ اصفهان و شخص آقانجفی ناشی از جنبه‌های اجتماعی و سیاسی روحانیت شیعی است که اتفاقا تداوم تاریخی روحانیت نیز در همین مسئله نهفته است.
- نکته‌ای که اینجا مطرح می‌شود بحث زیرکی و کیاست است. شما به‌عنوان یک فرد متخصص در مسائل تاریخی این کیاست و زیرکی را چگونه تبیین می‌کنید؟
نمونه کیاست و زیرکی در سیره و روش ائمه اطهار وجود دارد و اوج آن را در امام رضا(ع) شاهد هستیم که در عین حضور در رأس قدرت عملا دخالت در قدرت ندارند و خود بزرگ‌ترین دلیل بر غصبی بودن خلافت هستند.
به‌عنوان آخرین سؤال، برخی معتقد به نقش تربیتی حوزه‌های علمیه هستند و گروهی نقش کارکردی را برای حوزه‌های دینی قائل می‌شوند.
- با توجه به مباحثی که مطرح شد نتیجه‌گیری شما از نقش حوزه‌های علمیه چیست؟
ببینید، در جریان تحریم تنباکو در درجه اول شاهد حضور اجتماعی و سیاسی حوزه‌های علمیه و روحانیت شیعی هستیم که این نیازمند درک و باور درست از شرایط اجتماع است که قطعا جدای از نقش تربیتی حوزه تعریف می‌شود و فضای بیشتری را مطالبه می‌کند.
