به تعبیری دیگر کربلا قصه انسان‌هایی است متعالی که از همه چیز می‌گذرند و در نهایت پاک‌بازی، قرب و وصل دوست را می‌یابند.یاران امام آینه همه فضایل و عظمت‌ها و عصاره و خلاصه همه خوبی‌ها، پاکی‌ها و پارسایی‌‌ها هستند. آنان به معرفت عمیق و تزلزل‌ناپذیر رسیدند و امام را در خود تجلی شده، یافتند. اما آنان چه کسانی بودند؟ چند نفر بودند؟ تبار، قبیله و زادگاهشان کجا بود؟ چه ویژگی‌ها و خصوصیاتی داشتند؟ چگونه انتخاب شدند؟ در چه زمانی به امام پیوستند؟ در زمان شهادت در چه مرحله سنی قرار داشتند؟ در نهضت شکوهمند امام چه جایگاهی داشتند؟ نحوه و زمان شهادت آنان چگونه بود؟
این پرسش‌ها و پرسش‌های دیگر برای تمام کسانی که درباره این نهضت شکوهمند اندک آشنایی و مطالعه‌ای داشته باشند، مطرح است و به همین وصف این سؤالات همچنین از دیرباز تا‌کنون پیش روی محققان و تاریخ‌نویسان بوده است. نوشتار حاضر اما تلاشی است در بازشناسایی شهیدان نهضت حسینی از منابع معتبر تاریخی به همراه نقد و تحلیل تاریخی و البته اجمالی پیرامون این شخصیت‌ها. لازم به توضیح است نوشتار حاضر به قلم دانشور پژوهشگر، خانم دکتر مرضیه محمد‌زاده کوتاه شده‌ای از برشی از فصل کتابی مفصل و پژوهشی ارزشمند در این زمینه است که با عنوان« شهیدان شهادت» قرار است تا چندی دیگر توسط انتشارات حکمت روانه پیشخوان کتابفروشی‌ها شود و علاقه‌مندان به این فصل از قیام حسینی می‌توانند این اثر تحقیقی را در هیأتی مفصل‌تر و در قالب کتابی ارزشمند مطالعه کنند.
امام‌حسین(ع) ماه‌های شعبان، رمضان، ذی‌القعده تا هشتم ذیحجه در مکه و در جوار کعبه حضور داشت و سپس در روز سه‌شنبه، روز ترویه، هشتمین روز از ماه ذیحجه به همراه 82 مرد از شیعیان و موالی و خاندانش از مکه خارج شد. البته این تعداد تا روز دهم محرم ثابت نمانده و دچار تغییراتی شده است.
بنا به نقل ابومخنف، امام حسین(ع) از هیچ آبادی گذر نکرد، مگر که اهل آن آبادی او را همراهی کردند. اما زمانی که به منزل زباله رسید و خبر شهادت عبدالله بن یقطر (بقطر) و قیس بن مسهر صیداوی را شنید، طی خطبه‌ای همراهانش را از اتفاقات کوفه و شهادت سفرایش آگاه و موضع، موقعیت و سرنوشت نهضت را آشکار کرد. آنانی که به گمان خود وارد سرزمینی می‌شدند که اطاعت و فرمانبرداری مردم آن دیار برای امام هموار بود و به همین دلیل امام را همراهی می‌کردند، از کاروان جدا شدند و تنها مردان حقیقی انقلاب، همان همراهانی که از مکه آمده بودند، باقی ماندند. از طرفی ذکر آمار دقیقی از شهدا، اعم از خاندان و خویشان و اصحاب امام حسین(ع) که در رکاب آن حضرت به شرف شهادت نایل شده‌اند، با توجه به نقل‌های متفاوت در منابع تاریخی مشکل به‌نظر می‌رسد. گرچه مشهور است که تعداد یاران شهید امام 72 نفر هستند، ولی با رجوع به منابع مختلف به آمار و ارقامی فراتر از این تعداد می‌رسیم. در اینجا به ذکر اسامی شهدای کربلا اعم از شهدای بنی‌هاشم و اصحاب و یاران شهید امام که مورد اتفاق مورخان و از منابع موثق جمع‌آوری شده‌اند، می‌پردازیم:
الف - شهدای بنی هاشم
فرزندان امیرالمؤمنین علی(ع)
1) حسین‌‌بن‌علی (سیدالشهداء)(ع)
2) عباسبنعلی (اباالفضل العباس)(ع)
3) عبدالله‌بن‌علی(ع)
4) جعفر‌بن‌علی(ع)
5) عثمان‌‌بن‌علی(ع)
6) عبدالله (اصغر)بن‌علی(ع)
7) ابوبکر‌بن‌علی(ع)
فرزندان امام حسن مجتبی(ع)
1) قاسم‌‌بن‌الحسن(ع)
2) عبدالله‌بن‌الحسن(ع)
3) ابوبکر‌بن‌الحسن(ع)
فرزندان امام حسین(ع)
1) علی‌‌بن‌الحسین معروف به علی اکبر(ع)
2) علی‌‌بن‌الحسین (عبدالله) معروف به علی اصغر(ع)
فرزندان عقیل‌‌بن‌ابی‌طالب(ع)
1) عبدالله‌بن‌عقیل(ع)
2) جعفر‌بن‌عقیل(ع)
3) محمد‌بن‌ابی سعید‌بن‌عقیل(ع) نواده حضرت عقیل(ع)
فرزندان حضرت زینب(س)
1) محمد‌بن‌عبدالله‌بن‌جعفر(ع)
2) عون‌‌بن‌عبدالله‌بن‌جعفر(ع)
فرزندان مسلم‌‌بن‌عقیل(ع)
1) عبدالله‌بن‌مسلم(ع)
2) محمد‌بن‌مسلم(ع)
ب - اصحاب شهید امام حسین(ع)
1) ابراهیم‌‌بن‌حُصَین اسدی
2) ابوثُمامه صیداوی (عمرو‌بن‌عبدالله‌بن‌کعب)
3) ابوالحتوف‌‌بن‌حارث اسدی
4) ادهم‌‌بن‌امیه عبدی
5) اسلم‌‌بن‌عمرو (غلام امام حسین(ع))
6) امیه‌‌بن‌سعد طائی
7) انسبنحارث اسدی کاهلی
8) انیس‌‌بن‌معقل اصبحی
9) امّ‌وهب بنت عبد (همسر عبدالله‌بن‌عمیر کلبی)
10) بریر‌بن‌خُضَیر همدانی
11) بشر (بشیر)بن‌عمرو حضرمی
12) بکر‌بن‌حی‌ّ تیمی
13) جابر‌بن‌حجاج (غلام عامر‌بن‌نهشل تیمی)
14) جبله‌‌بن‌علی شیبانی
15) جناده‌‌بن‌حارث مذحجی انصاری سلمانی
16) جُندب‌‌بن‌حُجَیر خولانی
17) جون (غلام ابوذر غفاری)
18) جوین‌‌بن‌مالک ضُبعی
19) حارث‌‌بن‌اِمرؤ القیس کندی
20) حارث‌‌بن‌نبهان
21) حبّاب‌‌بن‌حارث
22) حباب‌‌بن‌عامر تمیمی
23) حبشی‌‌بن‌قیس نهمی
24) حبیببنمظاهر اسدی
25) حجاج‌‌بن‌بدرتمیمی سعدی
26) حجاج‌‌بن‌مسروق جعفی
27) حُجیر بن جندب
28) حُرّ‌بن‌یزید ریاحی
29) حُلاس‌‌بن‌عمرو ازدی (راسبی)
30) حماد‌بن‌حماد خزاعی مرادی
31) حنظله‌‌بن‌اسعد شبامی
32) حنظلهبنعمرو شیبانی
33) خالد‌بن‌عمرو ازدی
34) رافع‌‌بن‌عبدالله (غلام مسلم بن کثیر ازدی)
35) رمیث‌‌بن‌عمرو
36) زائده‌بن‌مهاجر
37) زاهر‌بن‌عمرو کندی (غلام عمرو بن حمق خزاعی)
38) زهیر‌بن‌بشر خثعمی
39) زهیر‌بن‌سائب
40) زهیر‌بن‌سلیم ازدی
41) زهیر‌بن‌قین بجلی
42) زیاد‌بن‌عریب صائدی
43) زید‌بن‌معقل جُعفی
44) سالم‌‌بن‌عمرو (غلام بنی‌مدینه کلبی)
45) سالم‌‌بن‌ابوالجعد (غلام عامر عبدی)
46) سعد‌بن‌حارث انصاری
47) سعد‌بن‌حارث خزاعی (غلام امیرالمؤمنین علی(ع))
48) سعد‌بن‌حنظله تمیمی
49) سعد‌بن‌عبدالله (غلام عمرو‌بن‌خالد ازدی)
50) سعید‌بن‌عبدالله حنفی
51) سلمان‌‌بن‌مضارب بن قیس بَجَلی
52) سلیمان‌‌بن‌سلیمان ازدی
53) سلیمان‌‌بن‌عون حضرمی
54) سوار‌بن‌منعم
55) سوید‌بن‌عمرو خثعمی
56) سیف‌‌بن‌حارث جابری
57) سیف‌‌بن‌مالک عبدی
58) شبیب بن جرّاد
59) شبیب‌‌بن‌عبدالله همدانی (غلام حارث جابری)
60) شبیب‌‌بن‌عبدالله‌بن‌حرث نهشلی
61) شوذب (غلام بنی شاکر)
62) ضرغامه‌‌بن‌مالک تغلبی
63) عائذ‌بن‌مجمع عائذی
64) عابسبنابی شبیب شاکری
65) عامر‌بن‌جلیده (خلیده)
66) عامر‌بن‌مالک کوفی
67) عامر‌بن‌مسلم عبدی
68) عباد‌بن‌مهاجر جهنی
69) عبدالرحمن‌‌بن‌عبد ربّه انصاری خزرجی
70) عبدالرحمن‌‌بن‌عبدالله ارحبی
71) عبدالرحمن بن عبدالله یزنی
72) عبدالرحمن‌‌بن‌عروه غفاری
73) عبدالرحمن‌‌بن‌مسعود تیمی
74) عبدالله‌بن‌بشر خثعمی
75) عبدالله‌بن‌عروه غفاری
76) عبدالله‌بن‌عمیر کلبی
77) عبدالله‌بن‌یزید عبدی
78) عبیدالله‌بن‌یزید عبدی
79) عثمان‌‌بن‌فروه غفاری
80) عقبه‌‌بن‌صلت جهنی
81) علی بن حُرّ فرزند حُرّ بن یزید
82) عمار‌بن‌ابی سلامه دالانی
83) عمار‌بن‌حسان طائی
84) عمران‌‌بن‌کعب‌‌بن‌حارث اشجعی
85) عمر‌بن‌جندب حضرمی
86) عمر‌بن‌ضبیعه ضبعی (تمیمی)
87) عمرو‌بن‌خالد صیداوی
88) عمرو‌بن‌جناده انصاری
89) عمرو‌بن‌خالد‌بن‌حکیم ازدی
90) عمرو‌بن‌قَرَظَه انصاری
91) عمرو‌بن‌کعب انصاری
92) عمرو‌بن‌مُطاع جُعفی
93) عمیر‌بن‌عبدالله مِذحجی
94) غیلان‌‌بن‌عبدالرحمن
95) قارب بن عبدالله بن اریقط (غلام امام حسین(ع))
96) قاسط‌بن‌زهیر تغلبی
97) قاسم‌‌بن‌حبیب ازدی
98) قُّره‌‌بن‌ابی قُره غفاری
99) قره (عروه) غلام حُرّ بن یزید ریاحی
100) قَعنب‌‌بن‌عمرو نمری
101) قیس‌‌بن‌عبدالله همدانی
102) کردوس‌‌بن‌زهیر تغلبی
103) کنانه‌‌بن‌عتیق تغلبی
104) مالک‌‌بن‌دودان
105) مالک‌‌بن‌عبدالله جابری
106) مجمع‌‌بن‌زیاد جهنی
107) مجمع‌‌بن‌عبدالله عائذی
108) مسعود‌بن‌حجاج تیمی
109) مسلمبنعوسجه اسدی
110) مسلم‌‌بن‌کثیر ازدی
111) مسلم‌‌بن‌کناد
112) مقسط‌بن‌زهیر تغلبی
113) مصعب بن یزید ریاحی
114) مُنجِح (غلام امام حسین(ع))
115) منیع‌‌بن‌زیاد (رقاد)
116) موقّع (مرقّع)بن‌ثمامه اسدی
117) نافع‌‌بن‌هلال جملی
118) نصر بن ابی نیزر (غلام امیرالمؤمنین علی(ع))
119) نعمان‌‌بن‌عمرو راسبی
120) نُعیم‌‌بن‌عجلان انصاری
121) واضح رومی (غلام حارث سلمانی)
122) وهب‌‌بن‌عبدالله کلبی
123) هفهاف‌‌بن‌مُهنّد راسبی
124) یحیی‌‌بن‌سلیم مازنی
125) یزید‌بن‌ثبیط (نبیط) عبدی
126) یزید‌بن‌حصین همدانی
127) یزید‌بن‌زیاد‌بن‌مهاصر (مهاجر) کندی
128) یزید‌بن‌مغفل جعفی
چندتوضیح
آمار فوق فقط شامل کسانی است که در روز عاشورا در صحرای کربلا و در رکاب امام حسین(ع) شهید شدند. اما پیش از شهادت امام(ع)، 10نفر در کوفه و یک نفر در بصره به شهادت رسیدند.
پس از شهادت امام و هنگام ورود کاروان اسرا به کوفه در اعتراض به ابن‌زیاد، عبدالله بن عفیف ازدی نیز به شهادت رسید.
از آمار ارائه شده فوق اسامی 29 نفر در منابع متقدم مثل رجال طوسی و زیارت ناحیه مقدسه وجود ندارد ولی در منابع متأخرتر چون زیارت رجبیه، مناقب آل ابی‌طالب ابن شهر آشوب و‌اللهوف سید‌بن‌طاووس آمده است. این 29 نفر عبارتند از: ابراهیم‌‌بن‌حصین، ابو عامر نهشلی، حماد بن‌حماد، حنظلهبنعمرو شیبانی، رمیث‌‌بن‌عمرو، زائد‌بن‌مهاجر، زهیر‌بن‌سائب، زهیر‌بن‌سلیمان، زهیر‌بن‌سلیم ازدی، سلمان‌‌بن‌مضارب، سلیمان‌‌بن‌سلیمان ازدی، سلیمان‌‌بن‌عون، سلیمان بن‌کثیر، عامربن جلیده (خلیده)، عامر‌بن‌مالک، عبدالرحمن‌‌بن‌یزید، عثمان‌‌بن‌فروه، عمر‌بن‌کناد، عبدالله بن ابی‌بکر، عبدالله‌بن‌عروه، غیلان‌‌بن‌عبدالرحمن، قاسم‌‌بن‌حارث، قیس‌‌بن‌عبدالله، مالک‌‌بن‌ذودان، مسلم بن‌کناد، مسلم (غلام عامر‌بن‌مسلم)، منیع‌‌بن‌زیاد، نعمان‌‌بن‌عمرو و یزید‌بن‌مهاجر جعفی.
درباره دیگر آمار‌هایی که براساس منابع تاریخی درباره شهدای کربلا به ثبت رسیده، می‌توان گفت غیر از موالی امیرالمؤمنین علی(ع) و امام حسین(ع)، 6نفر از موالی در کربلا به شهادت رسیدند.
5 نفر از شهدای نهضت کربلا از اصحاب رسول خدا(ص) بودند: حبیببنمظاهر اسدی، مسلمبنعوسجه اسدی، انسبنحارث کاهلی، هانی‌‌بن‌عروه مرادی و عبدالله بن یقطر حمیری.
8نفر در حضور پدرشان به شهادت رسیدند: علی اکبر و علی اصغر در حضور امام حسین(ع)، عبدالله و عبیدالله بن یزید در حضور یزید بن ثبیط، عائذ در حضور مجمع بن عائذ، عمرو بن جناده در حضور جناده بن کعب انصاری، حُجیر بن جُندب در حضور جُندب (حُجر) بن حجیر و عبدالرحمن بن مسعود در حضور مسعود بن حجاج تیمی.
سید‌الشهدا در روز عاشورا برای 10 نفر مرثیه خواند و در شهادت آنان سخنانی بیان فرمود، آنان را دعا یا دشمنان آنان را نفرین کرد. اینان عبارتند از: فرزندانش: علی اکبر و عبدالله (علی اصغر)، برادرش اباالفضل عباس، فرزندان برادرش: قاسم و عبدالله، اصحابش: مسلمبنعوسجه، حبیببنمظاهر، حُرّ‌بن‌یزید ریاحی، زهیر‌بن‌قین و جون غلام ابوذر غفاری.
سر 3 شهید را روز عاشورا به جانب امام حسین(ع) پرتاب کردند: عبدالله‌بن‌عمیر کلبی، عمرو‌بن‌جناده انصاری و عابسبنابی شبیب شاکری.
3نفر را روز عاشورا قطعه قطعه کردند: علی‌اکبر(ع)، عباسبنعلی(ع) و عبدالله‌بن‌عمیر کلبی.
مادر 11 نفر از شهدای کربلا در روز عاشورا حضور داشتند و شاهد شهادت بودند. رباب (مادر علی اصغر)، زینب(س) (مادر عون و عبدالله)، رمله (مادر قاسمبنحسن)، دخترشلیل بجلی (مادر عبدالله‌بن‌حسن)، رقیه دختر حضرت علی(ع) (مادر عبدالله و محمد‌بن‌مسلم‌بن‌عقیل)، مادر محمد‌بن‌ابی سعید، ام‌وهب (مادر عبدالله‌بن‌وهب)، مادر عمرو‌بن‌جناده، ام‌عبدالله مادر عبدالله بن عمیر کلبی.
5 کودک نابالغ در کربلا شهید شدند: عبدالله (علی اصغر)، عبدالله‌بن‌حسن، محمد‌بن‌ابی سعید‌بن‌عقیل، قاسمبنحسن، عمرو‌بن‌جناده انصاری.
تنها زن شهید کربلا همسر عبدالله‌بن‌عمیرکلبی بود که به ام‌وهب شهرت داشت.
5زن در میدان نبرد با دشمن سخن گفتند یا با دشمن رویارو شدند: زینب(س)، مادر عمرو بن جناده، همسر عبدالله بن عمیر کلبی، مادر عبدالله بن عمیر کلبی، کنیز مسلم بن عوسجه.
حمله اول شدیدترین حمله به سوی خیمه‌گاه امام حسین(ع) بود. عده شهدای این حمله را 52 نفر گفته‌اند.
آخرین شهدای کربلا سُوَید‌بن‌عمرو بن ابی مُطاع و هفهاف بن مُهند راسبی بصری بودند. سُوَید‌بن‌عَمرو‌بن‌اَبی مَطاع انماری خثعمی که در میان شهدا در اثر جراحات زیاد افتاده بود (ظاهرا او در حمله اول در اثر تیرهای دشمن از هوش رفته بود). وقتی به هوش آمد، شنید که می‌گویند: قُتِل‌َ الحُسَین (حسین کشته شد). او برخاست و با دشمن جنگید تا کشته شد. بنا به نقل دیگر هفهاف بن مُهند راسبی بصری از بصره خود را به کربلا رساند. اما زمانی رسید که امام حسین(ع) به شهادت رسیده بود. او شمشیر کشید و با سپاه ابن سعد جنگید تا به شهادت رسید. نوشته‌اند امام سجاد(ع) شاهد جهادش بوده و او را ستوده است.
6 تن بعد از امام به شهادت رسیدند: سوید بن عمرو بن ابی‌مطاع خثعمی، هفهاف بن مهند راسبی (که در کربلا به شهادت رسیدند)، عبدالله بن عفیف بعد از اعتراض به عبیدالله در مسجد کوفه، موقّع بن ثمامه اسدی، عمرو بن عبدالله جندعی و سوار بن منعم که در کربلا مجروح شد و چند ماه بعد به شهادت رسید.
