در برخی از کشورهای صنعتی سهم بخش خدمات در تولید ناخالص داخلی تا 74 درصد نیز رسیده است و لذا میتوان تصور کرد که نسبت تولید در بخش خدمات به کل تولید کشور در سالهای آینده قاعدتاً فراتر از وضع موجود باشد. این در حالی است که نگاه افکار عمومی و حتی برخی از سیاستمداران به بخش خدمات در اقتصاد ملی در مقایسه با بخشهای دیگر یعنی صنعت و کشاورزی نگاه احترامآمیزی نیست و در این نوع برداشت از بخش خدمات در عمل بهعنوان یک مانع برای توسعه اقتصادی ایران یاد میشود.
باید توجه داشت که بخش خدمات معادل فعالیتهای دلالی و واسطهگری، آنچنان که در ذهنیت موجود شکل گرفته است، نبوده بلکه در بخش خدمات فعالیتهای مهمی چون بانکداری، بیمه، آموزش و پرورش و مدیریت، بهداشت و درمان، حملونقل، گردشگری، بازرگانی بهویژه صادرات و واردات نیز وجود دارد که هرکدام از این فعالیتها میتواند نقش مهمی در اقتصاد ایران بازی کند. باید توجه داشت هماکنون حوزههایی همچون بانکداری و بیمه و مدیریت و پژوهش و بهرهوری تبدیل به یک گلوگاه برای پیشرفت ایران شده است.
از طرف دیگر ذکر این نکته بسیار جالب توجه است که اقتصاد ایران در سالهای اخیر همواره در تجارت خارجی در بخش خدمات دارای تراز منفی بوده است (واردات خدمات ایران بیشتر از صادرات بوده است). بهعبارت دیگر اگرچه صادرات کالاهای غیرنفتی در سالهای اخیر برای ایران موفقیتهایی را بههمراه داشته ولی در مورد صادرات خدمات چنین موفقیتهایی کمتر بوده است و همواره ایران درمجموع واردکننده خدمات محسوب میشده است. جدول زیر وضعیت ترکیب واردات خدمات ایران را در مقایسه با برخی از کشورهای دیگر نشان میدهد.
ترکیب واردات خدمات ایران در مقایسه با برخی از کشورهای دیگر
حملونقل: منظور کلیه هزینههای حملونقل دریایی، زمینی و هوایی است که شامل بار و مسافر نیز میشود و توسط ایران به کشورهای دیگر پرداخت شده است.مسافرت: منظور کلیه هزینههای مسافرین ایرانی در مسافرتهای کمتر از یکسال به خارج است که بابت خرید یا استفاده از خدمات کشورهای دیگر مثل هتل پرداخت میشود.
بیمه و خدمات مالی: منظور هزینههایی است که ایران به کشورهای دیگر بابت استفاده از خدمات مالی و بیمه آنان میپردازد.
خدمات بازرگانی: منظور هزینههایی است که بابت خرید اطلاعات، استفاده از شبکه مخابرات کشورهای دیگر و همچنین استفاده از خدمات کامپیوتری کشورهای دیگر توسط ایران پرداخت میشود.
مجموع هزینه ایران بابت استفاده از خدمات خارجی که در سال 81 حدود8.5میلیارد دلار بود، در سالهای اخیر به حدود 20 میلیارد دلار رسیده است (به اندازه صادرات کالاهای غیرنفتی ایران) و هماکنون با رشد حدود 25 درصد در سال ادامه دارد. پدیده جالبی که در مورد واردات خدمات (استفاده از خدمات خارجی) ایران اتفاق افتاده این است که سهم پرداختی بابت هزینههای حملونقل و مسافرت که در سال 1995 بهترتیب 42 درصد و 11 درصد بوده در سالهای اخیر کاملاً جابهجا شده است و در حال حاضر حدود 43 درصد هزینههای واردات خدمات به ایران مربوط به مسافرت بوده، درحالیکه سهم هزینههای حملونقل خارجی به حدود 10.3درصد کاهش یافته است. لازم به توضیح است که افزایش هزینههای مسافرت، مربوط به افزایش مسافرت ایرانیان به خارج از کشور است (هم سفرهای زیارتی و هم تورهای گردشگری) درحالیکه کاهش هزینههای حملونقل ریشه از طریق توسعه ناوگان دریایی و زمینی ایران عملی شده است.
درمجموع در سالهای اخیر تفاوت دریافتی صادرات خدمات ایران به خارج و پرداختی بابت واردات خدمات از خارج، همواره به ضرر ایران بوده است و از 3.50- میلیارد دلار در سال 81 به 11- میلیارد دلار در سال 89 رسیده است (تراز منفی) برای حل مشکل تراز منفی صادرات خدمات، ایران بایستی طی برنامههای متنوع نسبت به افزایش ورود گردشگران خارجی به ایران اقدام نماید. وجود جاذبههای تاریخی، طبیعی و مذهبی ایران، قابلیت فراوانی برای جذب خارجیان برای دیدار از ایران ایجاد میکند. راه دیگر این است که رشد بیرویه هزینههای مسافرت ایرانیان به خارج نیز متناسب با ظرفیتهای داخلی کشور تنظیم شود. اهمیت هزینههای تقاضای مسافرت خارجی در اینجاست که تعیینکننده نرخ ارز با شاخص خیابان فردوسی نیز شده است.