کشاورزی تحت فشار شرایط جوی

یکی از روش‌های مهم افزایش محصولات کشاورزی، انطباق تکنولوژی با پارامترهای اقلیمی خاص در نواحی کشت است.

دانستن وضع جوی و اقلیمی و تغییرات دوره‌ای سالانه و چند ساله پدیده‌های هواشناسی و انحرافات آنها از وضع عادی، از جمله نیازهای عمده در کشاورزی مدرن است.

در هر مرحله از رشد و نمو و توسعه، موجودات زنده تحت تاثیر شرایط محیط قرار می‌گیرند.

وضعیت جوی روی محصولات کشاورزی قبل و بعد از کشت، دوره رشد و نمو، دوره رسیدن و زمان برداشت محصول و حتی در مدت انبار کردن نیز تاثیر می‌گذارد.

از بین بردن جنگل‌ها، تعادل طبیعت و آب و هوا را از بین می‌برد.عواقب خشکسالی، سیلاب، از بین بردن حیوانات، فرسایش و... سبب پایین آمدن امکان ایجاد سیستم اکولوژی می‌شود. در این مقاله به بررسی اثرات این بلایا و میزان خسارات آنها بر کشاورزی پرداخته می‌شود.

بارش باران در نیمه اول آوریل 2006 به بدترین خشکسالی که شاخ آفریقا برای حداقل یک دهه با آن رو‌به‌رو شده بود، پایان داد.

فاجعه خشکسالی خیلی سریع به صورت فاجعه سیل درآمد. به صورتی‌که باران سیل‌آسا منجر به زیر آب رفتن خانه‌ها، مزارع و محصولات در حدود 10هزار نفر از مردم شد.

تهدید عدم تأمین غذا در خلال طولانی‌ترین خشکسالی، حدود 17 میلیون نفر از مردم را در کنیا، اتیوپی، اریتره، سومالی، جیبوتی و تانزانیا در معرض خطر جدی قرار داد.

کمبود فصل بارش در سالهای 2006-2005 به طرز چشمگیری میزان غذا و فروش محصولات تولیدی را کاهش داد.

اما خشکسالی همچنین شامل اثر کمبود فصل باران در سال 2005-2004 بود که تقریباً سبب عدم تأمین غذای چندین میلیون نفر از مردم شد.

«بوندویک» فرستاده مخصوص سازمان ملل به شاخ آفریقا، می‌گوید: تغییر جهانی ممکن است ریشه علت کمبود دو فصل بارانی گذشته در شرق آفریقا باشد.

اما خشکسالی تنها محدود به نواحی خشک مشابه نیست، این پدیده می‌تواند در هر نقطه از دنیا که میزان بارش در زیر خط میانگین بوده و به عنوان یک تهدید محیطی مطرح شود، رخ دهد.

در سال 2003، اروپا از یک خشکسالی گسترده رنج می‌برد و موجی از گرما با درجه حرارت‌های بالا در ماه‌های تیر و مرداد در دامنه بین 35 تا 40 درجه سانتی‌گراد برای بیشتر از 20روز پی‌در‌پی، که سبب مرگ و میر افراد  به میزان 30هزار نفر شد را ثبت کرد.

بخش مهمی از محصولات برداشت شده کشاورزی فاسد شد و کمبود آب منجر به آتش گرفتن جنگل در تمام اروپا گردید. برای جلوگیری از کمبود غذا، کشورهای مرکزی و جنوبی اروپا واردات محصولات کشاورزی را افزایش دادند.

در بسیاری از نقاط دنیا، تولید محصولات کشاورزی به دلیل نوآوری در تکنولوژی وضعیت ثابت جدیدی را بدست آورده است.

اما به دلیل آنکه شرایط جوی حاکم بر دنیا، پدیده آب و هوایی غیرمعمولی را خلق می‌کند که سبب ناهنجاری در تولیدات کشاورزی می‌گردد، از این‌رو توجهات بسیار بیشتری را از نقطه نظر تأمین امنیت غذایی برای جمعیت در حال رشد دنیا به خود جلب کرده است.

در حدود 70درصد از زمین‌های قابل کشت و کار که توسط انسان مورد استفاده قرار گرفته، برای انجام امور کشاورزی شامل جنگلداری، ماهیگیری، شکار، زراعت غلات و پرورش حیوانات اهلی به کار برده می شود.

بالغ بر 75 درصد از مصرف آب شیرین دنیا برای آبیاری غلات و چرای حیوانات در جهت تأمین غذای جمعیت 5/6 میلیارد نفری انسان‌ها به کار می‌رود.

به‌رغم تلاش‌های انسان برای مستقل ساختن تولیدات کشاورزی از تغییرات غیرقابل پیش‌بینی آب و هوا، از طریق کشت در گلخانه‌ها و آبیاری گیاهان، به کار بردن محرک‌های رشد و حفاظ‌های بازدارنده آلودگی، این موارد تنها به امنیت نیاز غذایی در کشورهای توسعه‌یافته کمک کرده است.

در کشورهای در حال توسعه درصد بالایی از زمین‌های کشاورزی باران‌خیز بوده و به میزان زیادی در حال بیابانی‌شدن می‌باشند. بنابراین کشاورزی به میزان نسبتاً زیادی نسبت به پیشامدهای طبیعی ایجاد شده توسط شرایط اقلیمی آسیب‌پذیر است.

در سرتاسر جهان، روند رو به بالای وقوع پدیده آب و هوایی غیر معمول طی قرن بیستم گزارش شده است. از دهه90، تلفات زندگی انسانی و معیشتی، تخریب اقتصاد و زیربنای اجتماعی و صدمات محیطی به شکل مخصوصی افزایش یافته است.

بین سالهای 1990 و 2004 در حدود 4285 بلایای طبیعی در سرتاسر جهان گزارش شده است. به طوری‌که سیلاب‌ها و توفان‌ها در حدود 70درصد از سوانح و خشکسالی، لغزش زمین، آتش سوزی جنگل‌ها و موج گرما نیز 30درصد باقیمانده را به خود اختصاص داده‌اند.

از سال 1990 تا 1996 در حدود 200 مورد از این سوانح در هر سال به وقوع پیوسته است. اما تعداد آن دائماً از دهه گذشته افزایش یافته و به میانگین سالانه 360 سانحه در سال2005 رسیده است.

بلایای طبیعی به صورت هشدار دائمی درآمده و پیامدهای شدیدتری را سبب می‌شوند.

سوانح ژئوفیزیکی مانند زمین‌لرزه و فوران آتشفشان بدون دخالت انسان به وقوع پیوسته اما سوانح مربوط به آب و هوا تحت تاثیر فعالیت‌های انسان قرار دارند.

سازمان سیاست بین‌المللی سازمان ملل متحد برای کاهش بلایا (ISDR) بیان می‌کند که در سرتاسر جهان سیلاب، خشکسالی، موج گرما، توفان‌ها و آتش‌سوزی، 4/2 میلیون نفر از مردم را در خلال سالهای 1993 و 2002 تحت تاثیر قرار داده و باعث مرگ سالانه 46هزارنفر از مردم شده است.

در حدود 60درصد از جمعیت دنیا که تحت تاثیر سوانح قرار گرفته بودند از سیلاب و 30درصد  از خشکسالی صدمه دیدند و بالای 90 درصد از قربانیان در آسیا زندگی می‌کردند.

در حقیقت بلایای سیل در کشور چین این اعداد را بالا برده، زیرا در حدود نصف جمعیت این کشور در سرزمین‌های کشاورزی پست واقع در میانه و پایین هفت رودخانه بزرگ در قسمت‌های شرقی و جنوبی کشور که مستعد سیلابند، ساکن هستند.

برآورد خسارت سالانه ایجاد شده توسط سوانح آب و هوایی در طول دهه گذشته در حدود3/41 بیلیون دلار گزارش شده است.

نصف این مبلغ را می‌توان به خسارات ایجاد شده در آسیا نسبت داد، 3/1 را به آمریکا و 20 درصد آن‌را در اروپا برآورد کرد.

ذکر این نکته مهم است که خسارات وابسته به بلایای طبیعی در برآوردهای قطعی در کشورهای توسعه یافته بالاتر بوده، در حالی‌که اثر آن بر پیشرفت ملی اغلب ناچیز است، اما کاهش در میزان تولید دامی جمعاً با میانگین 20 درصد در کشورهای در حال توسعه بالاتر است.

کشاورزی منبع اصلی درآمد در کشورهای در حال توسعه است، بویژه برای مردم فقیر که بیشترین رنج را از خشکسالی و سیل به علت تمایل به زندگی در مناطق حاشیه و دارای خطر بالا برده و سیستم‌های معیشتی با سود پایین مانند کشاورزی باران‌خیز را دارا بوده و با بسیاری از انواع آسیب‌های اقتصادی که شامل زیربنای مادی پایین است مواجهند.

مناطق ترجیح داده شده برای کشاورزی، سواحل رودخانه‌ها و دشت‌های سیلابی‌اند که دلیل آن دار‌ابودن قابلیت طبیعی تولید بالا و دسترسی به آب است.

اما در زمان وقوع سیل اغلب درصد بالایی از برداشت محصول صدمه می‌بیند. در مقایسه با اثرات مستقیمی که سوانح سیلابی بر سیستم‌های اجتماعی- اقتصادی دارند، خشکسالی اغلب به عنوان یک پیشامد طبیعی در حال گسترش توصیف می‌شود. به طوری ‌که تعیین زمان شروع و پایان خشکسالی به همان میزان از شدت آن غالباً مشکل است.

اثرات خشکسالی به دلیل عوامل انسانی مانند رشد جمعیت که انسان‌ها را مجبور به مهاجرت به سوی نواحی خشک و خشکتر و زراعت نامناسب و فعالیت‌های گله‌داری می‌کند شدیداً وخیم‌تر شده است.

تنزل محیطی نیز در آسیب‌پذیری کشاورزی دخیل است زیرا به طور مستقیم خطر بلایای طبیعی را افزایش داده و یا با تخریب موانع طبیعی، کشاورزی را نسبت به اثرات این بلایا آسیب‌پذیرتر باقی می‌گذارد.

به طور تعجب‌آوری، هیچ نوع سیستم بین‌المللی قانونی و پذیرفته‌شده‌ای برای تشخیص و نگهداری اطلاعات مربوط به بلایا وجود ندارد.

نه تنها توصیف بلایا در بین کشورها تفاوت دارد بلکه سیستم‌های رده‌بندی نیز به همین شکل. به عنوان مثال یک سیلاب ایجاد شده بوسیله یک توفان شدید در یک کشور به عنوان سیل ذکر می‌شود در حالی‌که در کشور همسایه از آن به عنوان توفان یاد می‌شود.

علاوه بر پیچیدگی ارزیابی خسارات، برآورد اثر کلی بلایا از نظر ارزش مالی چالش دوم محسوب می‌شود.

هیچ گونه روش استانداردی برای بررسی پیشامدهای طبیعی توسط دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی هنوز به وجود نیامده، اما فعالیت‌های برآوردی ناچیز نیز اثرات مهمی بر مدیریت مؤثر فاجعه دارند.

با اغراق یا دست‌کم گرفتن هزینه‌های اقتصادی حقیقی ناشی از بلایا ممکن است توجه ناکافی به جلوگیری از این سوانح یا کاهش میزان آن صورت گیرد. به علاوه، تنها اطلاعات مربوط به زیان‌های اقتصادی 24 درصد از کل بلایای طبیعی ثبت شده در سرتاسر جهان در دسترس است.

برآوردهای دارای بازده و پروژه‌های اطلاعاتی زمانی اهمیت می‌‌‌یابند که بلایای طبیعی از قبل یک محدوده مشخص را با نیروهای تخریبی تحت تاثیر قرار دهند.

در جهت کاهش خسارات زندگی و معیشتی ایجاد شده توسط پیشامدهای طبیعی، یک تأکید مجدد بر ایجاد شیوه مدیریتی مبتنی بر خطر به جای شیوه مدیریتی بحران سنتی که اثبات شد غیرمؤثر، نابهنگام و دارای نظم ناچیز است، در حال شکل‌گیری است.

برنامه‌های WMO به شکل چشمگیری دقت پیش‌بینی مقیاس بلندمدت الگوهای هوا را برای 7 تا 10 روز آینده بهبود بخشیده است.

ماهواره‌ها برای کنترل شرایط اقیانوس‌ها و مناطق دارای جمعیت غیرمتراکم جهان، رهنماهای شناور اقیانوسی برای کنترل فیزیکی و شیمیایی متعلقات اقیانوس، صدها نوع هواپیمای تجاری مجهز و ایستگاه‌های هواشناسی معمولی و خودکار روی خشکی، براساس داده‌های روزانه عمل می‌کنند و اطلاعاتشان را به سرویس‌های وابسته به هواشناسی انتقال می‌دهند.

برای کاهش اثرات خشکسالی و سیلاب، سازمان WMO تحقیقاتی را که بر بهبود پیش‌بینی و سیستم‌های هشداردهنده لحظه‌ای مؤثرند در سرتاسر دنیا گسترش داده و دانش مربوط به مدیریت منابع طبیعی و کشاورزی، فعالیت‌های وابسته به کشاورزی و حفظ اکوسیستم را به کشورهای در حال توسعه در جهت معکوس کردن رویدادهای اخیر و به حداقل رساندن تنزل زمین و منابع آبی انتقال می‌دهد.

نویسنده : دکتر سیواکومار