در این مختصر می‌کوشم بر نکته‌ای تأکید کنم که گویا در هر رویکرد نواندیشانه به دین مصداق دارد: پرهیز از افراط و تفریط و پاسداشت خلوص دین. رویکرد نواندیشانه به دین همواره با دو قطب مخالف و یا به قولی با دو آفت روبرو بوده است: تحجر و نفی مطلق سنت. تحجر زمانی پدید می‌آید که آموزه‌های دینی از مناسبت‌های تاریخی و منابع وجودی‌شان جداگانه لحاظ شوند. تحجر‌اندیش شکل بیرونی و تاریخی آن آموزه‌ها را تابوی خود می‌داند و هیچ نوع نگاه معرفت‌شناسانه به آنها را برنمی‌تابد.
پس از رحلت پیامبر(ص) و قرارگرفتن اسلام در دوره جدیدی از روندهای حکومت، نوعی اشعری گرایی افراطی زمینه‌ساز اکتفا به ظواهر آیات در فهم دین شد. در همین دوره عقل ستیز، ائمه شیعه(ع)در پناه مفهوم عقل، که با قیاس و استحسان، مرزی قاطع می‌یافت، زمینه‌ای را فراهم آوردند تا در دوره‌های بعد، فقیهان و اصولیان شیعه در سایه قواعد کلی استنباط بتوانند میان صورت‌های تاریخی سیال و صور ثابت، مرزهایی قائل شوند.
در سوی دیگر این افراط، گروهی از روشنفکران ایستاده‌اند. تاریخ را که ببینیم، درمی‌یابیم که اینان گاه مجال اصلاح دینی را چنان فراخ می‌دیدند که تلاششان- اگرچه گاه پیشرفت‌هایی برکت زا را پدید می‌آورد- ولی در واقع در زمره کسانی بودند که از دیوار موانع موجود بالا می‌رفتند و از بام فرو می‌افتادند.
ماجرای عبرت‌آموز برخی رویکردهای نوین در تفسیر قرآن از این قبیل است. در این رویکرد، شور و غیرت اصلاح دینی و نیز توجه مبارزه‌جویانه و ایدئولوژیک و این که باید برای عقب‌ماندگی امت اسلامی علاجی عاجل اندیشید، موجب شد که انواع و اقسام آرا مثلا به نام تفسیر علمی قرآن امکان بروز یابد. تاریخ تطور اندیشه‌های این گروه نشان می‌دهد که هر اتفاقی که قرار است روزآمدی و کارآمدی این سنت را نشان دهد، باید در قلمرو همین سنت بیفتد.
ترکیب آموزه‌های ثابت و متحول با روشی معین- که همان اجتهاد است- پیشنهاد فقه شیعی است. این نوع از روش فهم دین مبتنی بر برخی مبانی قطعی است، و این نه با عقلانیت انتقادی سر سازگازی دارد و نه با التقاط بسته‌بندی شده کسانی که دین را نه یک بنیاد معرفتی مبتنی بر حق، بلکه مبتنی بر شناخت دین براساس توجه صرف به آموزه‌های بیرونی می‌دانند.
بنابراین، سنت را چه به معنای قول و فعل و تقریر نبوی (به عنوان یکی از ادله اربعه) در نظر بگیریم و چه به معانی دیگر، آن چه در این بازشناسی مهم است، این است که محصول تلاش معرفت‌شناسانه ما باید نقطه عزیمت خود را از یاد نبرد: سنت به مثابه نصی که همچنان بر قاطعیت و خلوص پیشین خود اصرار می‌ورزد.
