آیا سرمایه‌گذاران خرد و حرفه‌ای‌های بورس می‌توانند در آن سرمایه‌گذاری کنند؟ پیش‌زمینه‌های تشکیل چنین بورسی چه بوده است؟ آیا با تشکیل بورس انرژی در قیمت برق مصرفی خانوارهای ایرانی تغییری رخ خواهد داد؟ این تغییر تا چه حدی است؟ پاسخ همه این پرسش‌ها و بیش از آنها را می‌توانید در مجموعه حل‌المسائل بورس انرژی، که برایتان گرد آورده‌ایم، بیابید.
فرایند عمل بازار برق چگونه است؟
در بازار برق 4مرحله داریم؛ نخست تحویل فیزیکی است که در شرکت مدیریت شبکه انجام شده و در بورس انجام نمی‌شود.
گزارش بورس بعد از اینکه معاملات کاغذی انجام شد، حداکثر 3روز قبل در بازار اعلام می‌شود؛ یعنی نیروگاه‌ها در استپ(پله)های مختلف، ساعت به ساعت قیمت ارائه می‌دهند. مثلا یک نیروگاه اعلام می‌کند که ما 500مگاوات می‌توانیم برق تولید کنیم؛ از این میزان 100مگاوات را با قیمتA ریال و 200 مگاوات را با قیمتB ریال که از قیمتA ریال بیشتر است.
رقابت چگونه در بازار برق مفهوم پیدا می‌کند؟
تمامی‌نیروگاه‌ها کار ارائه قیمت را انجام می‌دهند. مسئولان بازار برق قیمت‌هایی را که کمتر از بقیه است با هم نگه می‌دارند که یک منحنی تا 62هزار مگاوات را تشکیل می‌دهند. ممکن است یک نیروگاه پله اول و دوم و سومش متفاوت باشد. کل شرکت‌های توزیع هم در این شرایط نیازشان را ساعت به ساعت اعلام می‌کنند. چنین است که شرکت مدیریت شبکه برق، برق مورد نیاز کل کشور را به مصرف کنندگان اختصاص می‌دهد. نیروگاه‌ها هم نیاز را تامین می‌کنند. نیروگاه‌های ارائه‌دهنده برق ارزان قیمت، برنده و آنهایی که قیمت بالا دارند، بازنده می‌شوند. در این زمان است که این نیروگاه‌ها از ترس اینکه در بازار برنده نشوند، قیمت‌هایشان را می‌شکنند و می‌آیند در بورس 3پله اول تولیدشان را عرضه می‌کنند چون منطقا باید از این سه پله خیالشان راحت باشد، بقیه را هم در شرایط رقابتی عرضه می‌کنند.
تاسیس بورس انرژی در چه مرحله‌ای به نفع مصرف‌کننده نهایی تمام می‌شود؟در هر کشوری اگر سرمایه‌ای بخواهد به نقطه هدف برسد و سودآور شود باید تقاضا وجود داشته باشد؛ به‌عنوان نمونه اگر بخواهیم محصول مرغ مورد نیاز مردم را تامین کنیم باید به میزان نیاز مردم مرغداری تاسیس کنیم تا پاسخگوی نیازها شد. درصورتی که دولت وارد این ماجرا شود و بخواهد با قیمت دستوری بازار را کنترل کند سرمایه‌گذاری کاهش می‌یابد و به میزان کافی از این موضوع استقبال نخواهد شد، در نتیجه نیاز هم پاسخ داده نمی‌شود، چراکه سرمایه‌گذاران به‌دنبال سود هستند. در یک بازار آزاد باید عرضه و تقاضا همدیگر را پیدا کنند و سرمایه‌گذاری براساس میزان تقاضا انجام شود. وقتی عرضه و تقاضا همدیگر را پیدا کنند روی نرخ مشخص به توافق می‌رسند؛ مانند کرایه ماشین. در چنین سیستمی که عرضه و تقاضا قیمت را تعیین می‌کند، یک سیستم پایدار به‌وجود می‌آید و قابل توسعه است؛ یعنی به‌تدریج می‌توان آن را گسترش و به حیات ادامه داد اما اگر این نرخ دستوری باشد نمی‌توان به‌وجود توسعه پایدار امید داشت. در صنعت برق هم براساس میزان تقاضایی که در مصرف‌کننده و تولیدکننده وجود دارد باید روی یک قیمت به توافق رسید که این قیمت براساس عرضه و تقاضا تعیین خواهد شد و نقطه‌ای است که تولیدکننده راضی به تولید است و مصرف‌کننده خرید خود را با رضایت کامل انجام می‌دهد. اگر این اتفاق بیفتد صنعت برق برای آینده می‌تواند توسعه پایدار داشته باشد. البته باید توجه داشت که این موضوع مستلزم آزادسازی قیمت‌هاست. قطعا به‌تدریج با توسعه کار بورس انرژی در چند سال آینده قیمت برق آزاد خواهد شد. این تصمیم‌گیری با قانون هدفمندکردن یارانه‌ها در یک راستاست.
آیا بورس انرژی روی تولید برق تاثیری دارد؟یکی از دلایل تشکیل چنین بورسی تشویق تولیدکننده‌های خصوصی است. بورس یک نهاد عمومی‌و غیردولتی است. نیروگاه‌های دولتی یا خصوصی در بورس، در یک شرایط یکسان رقابت می‌کنند. درحال حاضر اعتراض نیروگاه‌های خصوصی این است که شرایط آنها با شرایط نیروگاه‌های دولتی یکسان نیست.
آیا هزینه تولید برق در همه نیروگاه‌ها برابر است؟خیر. هر نیروگاه 2 نوع هزینه دارد؛ یکی هزینه ساخت و دیگری هزینه بهره‌برداری. هزینه ساخت نیروگاه‌های آبی بسیار بالاست ولی هزینه بهره‌برداری و نگهداری آن پایین است، در عوض نیروگاه‌های حرارتی و بخار هزینه ساختشان پایین ولی هزینه بهره‌برداری آنها گران است.
آیا خریداران خارجی هم می‌توانند در بورس انرژی فعال شوند؟در فاز اول، برنامه‌ای برای این موضوع طراحی نشده ولی موسسان بورس انرژی امیدوارند خریداران خارجی در فازهای بعدی فعالیت بورس انرژی وارد شوند. ولی فعلا این نوع مبادلات و انتقالات برق را توانیر انجام می‌دهد. توانیر برق را از شرکت مدیریت شبکه می‌خرد و به کشورهای خارجی تحویل می‌دهد. به‌نظر می‌رسد هر زمان که ساختار مبادلات بین‌المللی در بورس انرژی اعمال شد، مصرف‌کنندگان خارجی می‌توانند پس از احراز شرایط و اخذ تاییدیه در بورس انرژی فعالیت کنند اما هنوز زمان تحقق این هدف مشخص نیست.
در حال حاضر چند نیروگاه در کشور وجود دارد؟
بیش‌از 100 نیروگاه در حال فعالیت هستند که همه آنها می‌توانند در جایگاه عرضه‌کننده قرار بگیرند.
۴۰۰ واحد نیروگاهی نیز وجود دارد که هر واحد به‌صورت مستقل می‌تواند برق تولیدی خود را در بورس عرضه کند. در نتیجه تعداد ۴۰۰ عرضه‌کننده مستقل وارد بورس خواهند شدند.
آیا به غیر از فعالان صنعت برق، شرکت‌های بزرگی که به برق نیاز دارند می‌توانند وارد بورس انرژی شوند؟
محدودیت خاصی در این زمینه وجود ندارد. در حال حاضر ۱۰۰شرکت صنعتی که عمده آنها در صنایع فولاد‌سازی و صنایع فلزی فعالیت می‌کنند نیازمند برق هستند و می‌توانند برق مورد نیازشان را از طریق بورس انرژی تامین کنند. این ۱۰۰شرکت صنعتی که بالای ۲۰ مگاوات برق مصرف می‌کنند در اولویت نخست ورود به بورس انرژی قرار دارند و بعد از شرکت‌های توزیع در اولویت قرار می‌گیرند.
آیا تشکیل بورس انرژی روی هزینه مصرف‌کنندگان برق تاثیر دارد؟
در مرحله نخست، بورس انرژی موجب می‌شود مصرف‌کننده نهایی براساس قیمت‌های تصویب شده مجلس، پول برق را پرداخت کند اما با گذشت زمان و آزادسازی قیمت‌ها، مصرف‌کنندگان می‌توانند برای استفاده از برق، برنامه‌ریزی کنند. امروزه در اروپا کنتور‌هایی برای کنترل قیمت برق در بورس نصب شده است و مشترک براساس قیمت ثبت‌شده در کنتور از وسایل برقی خود استفاده می‌کند. شکل کار این کنتورها بسیار جالب است. وقتی کنتور، کمترین قیمت را در بورس انرژی می‌بیند فرمان استارت وسایل برقی مورد نیاز تعریف شده نظیر ماشین‌لباسشویی را می‌دهد.
آیا با تاسیس بورس انرژی شبکه مشتریان و شکل کنتورها تغییر می‌کند؟
خیر. شبکه همان است. قرائت کنتور همچنان با شرکت توزیع است و فعالیت‌های تجاری از طریق آژانس‌ها انجام خواهد شد. تعاملی بین توزیع و آژانس‌ها برقرار می‌شود. آژانس‌ها فقط کار خرید و فروش را انجام می‌دهند.
بورس انرژی در سطح عمده‌فروشی فضای رقابتی ایجاد می‌کند؛ به‌طوری‌که در بورس معاملات انجام شود و رقابت چشمگیری برای خرده‌فروشی در آژانس‌ها به‌وجود آید. البته این فضای رقابتی کیفیت کار را بالا می‌برد، در نتیجه نرخ کالای مصرفی کاهش خواهد یافت.
آیا با آزادسازی قیمت‌ها از طریق تعیین قیمت در بورس انرژی قیمت برق خانگی کاهش می‌یابد؟
این امکان وجود دارد و در فضای رقابتی ممکن است اتفاق بیفتد. درنتیجه رقابت قیمت کاهش خواهد یافت.
آیا بورس انرژی بهانه‌ای برای آزادسازی قیمت‌هاست؟
این بورس بستر و ابزاری برای آزادسازی قیمت‌هاست. شما می‌توانید قیمت را با تعرفه‌ای مشخص آزاد کنید. با اجرای قانون هدفمندکردن یارانه‌ها دولت می‌توانست قیمت واقعی برق را اعلام کند اما در آن صورت مشتری ناراضی می‌شد. اگر بورس انرژی تاسیس و قیمت‌ها شفاف شود مشتری با خیال راحت و آرامش خیال، به پرداخت پول تن خواهد داد. در این شرایط ممکن است عرضه و تقاضا ۱۰۰ تومان، ۹۵تومان یا ۱۱۰ تومان اعلام شود اما اگر قیمت‌ها به‌صورت دستوری تعیین شود، قیمت‌ها نسبت به نقطه‌ای که باید تعادل وجود داشته باشد راضی‌کننده نیست؛ یا گران است یا ارزان. هر انحرافی در قیمت یعنی اینکه از لحاظ اقتصادی بهینه نیست. اگر قیمت کم باشد به مرور زمان مشکل تولید خواهیم داشت اما اگر عرضه و تقاضا نرخ را تعیین کنند، می‌توان در سال‌های آینده هم برنامه‌ریزی مشخصی در این زمینه داشت و حیات و توسعه پایداری برای آینده این صنعت ترسیم کرد.
تعیین قیمت واقعی برق در بورس انرژی به چه مفهومی است؟
تعیین قیمت واقعی یعنی قیمتی که مشتری حاضر است بابت آن پول پرداخت کند و تولیدکننده می‌تواند با آن قیمت برق را عرضه کند. بر این اساس بورس انرژی این امکان را به‌وجود می‌آورد که خریدار و فروشنده در بورس به توافق برسند و دیگر نیازی به دخالت دولت نباشد؛ قیمت واقعی کشف می‌شود و طبیعی است که قیمت‌ها واقعی خواهد شد و هر کجا لازم باشد قیمت‌ها کاهش یا افزایش خواهد یافت. درچنین شرایطی توسعه پایدار صنعت برق در سال‌های آینده تضمین خواهد شد. نکته دوم اینکه ممکن است عرضه‌کننده‌ها یکباره قیمت‌ها را افزایش دهند و این به ضرر مصرف‌کننده است. درحالی‌که در بورس انرژی به‌دلیل فضای رقابتی امکان این کار وجود ندارد چون رقابت موجب می‌شود کیفیت افزایش پیدا کند و قیمت‌ها کاهش یابد؛یعنی قیمت به کمترین میزان خواهد رسید.
آیا بعد از گذشت 3 سال کل برق تولیدی کشور در بورس انرژی مبادله خواهد شد؟
بله. تا 3 سال آینده به جز بورس برق و بازار برق مکان دیگری وجود ندارد تا برق تولیدی به فروش برسد؛ یعنی اگر یک دستگاه دولتی بخواهد محصولش را عرضه کند یا باید مزایده برگزار کند و یا در قالب‌های رسمی دیگری این کار را انجام دهد. پس مجبورند این کار را یا در بورس انرژی انجام دهند یا در بازار برق. البته به مرور زمان بازار برق در آینده کوچک خواهد شد اما حذف نخواهد شد چون ممکن است شرایطی ایجاد شود و مصرف برق کشور افزایش یابد. این موضوع از قبل قابل پیش‌بینی نیست و نمی‌توان پیش‌تر برق مورد نیاز را در بورس خریداری کرد بنابراین لازم است از بازار برق روزانه این میزان تامین شود.
