خبر زلزله که آمد، همه نگران شدند. باز در جایی از این سرزمین، زمین لرزید و عده‌ای را به کام خود فروبرد. تصاویر زلزله خیلی زود منتشر شد و خبر از فاجعه‌ای دیگر داد. دوباره ایران به تکاپو افتاد. روزگار دیگری رقم خورد، باز هم باید مردگانمان را به خاک بسپاریم و برخیزیم.
در این روزها اما در پایتخت داستانی دیگر در جریان است. تهرانی‌ها در کنار تلاش برای امدادرسانی، نیم‌نگاهی هم به زلزله نیامده دارند؛ زلزله‌ای که آمدنش به تعبیر بسیاری به تأخیر افتاده؛ مهمانی که هیچ‌کس دوست ندارد پایش به تهران برسد اما انگار احتمال آمدنش خیلی زیاد است.
مسئولان سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، خیلی زود به مناطق زلزله‌زده آذربایجان شرقی رفتند و به کمک مردم شتافتند؛ بنابراین برای گفت‌وگو با آنها به اهر رفتیم؛ مرکز فنی حرفه‌ای در شهرک آهن اهر؛ جایی بود که سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، مرکز اسکان موقت برپا کرده بود.
دو ویژگی زلزله آذربایجان
اهر به کمپ بزرگی شبیه شده و در خیابان‌ها و میادین شهر، چادرهای بسیاری برپا شده است. مردم در همه‌جا کنار چادرهایشان زندگی می‌کردند و از هراس زلزله، به خانه‌های نیمه فروریخته و لرزانشان نمی‌روند. عبدالله مظفری معاون پیشگیری و کاهش خطر‌پذیری سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران از تفاوت زلزله در این منطقه گفت:« این زلزله ویژگی‌هایی داشت که شاید با زلزله‌های مهیب دیگر ایران تفاوت‌هایی دارد. علت اینکه تعداد کشته‌ها در این حادثه کم بود، آن است که زلزله در روز اتفاق افتاد. اگر زلزله‌ای با این بزرگی در ساعات شب رخ می‌داد، قطعا ابعاد حادثه قابل تصور نبود. می‌توان گفت که در آن صورت این بحران به یک فاجعه بزرگ ملی تبدیل می‌شد. بنابراین مهم‌ترین عاملی که باعث شد تبعات حادثه کم شود، وقوع زلزله در ساعات روز بود.
ویژگی دیگر این زلزله، آن است که در مکانی رخ داد که از نظر زمین شناسی گسل‌هایش فعال نبود. این نکته یعنی اینکه که فعال نبودن یک گسل به‌معنای ازبین رفتن خطر زلزله نیست. بنابراین ما نمی‌توانیم تنها روی بخش‌هایی که گسل فعال دارد، تمرکز کنیم. این زلزله به ما یاد داد که ما در تمام مناطقی که گسل دارد باید منتظر یک اتفاق ناگوار باشیم».
پایان تاریخ یا شروعی تازه
از اهر که به سمت ورزقان می‌روی، از دور دست روستاهای ویرانی را می‌توانی در حاشیه جاده ببینی؛ روستاهایی که بخش‌هایی از آنها ویران شده و اکنون چادرهای سفید، بیانگر اسکان افراد زلزله‌زده است. کانون زلزله در شرق اهر، غرب ورزقان و شمال هریس قرار دارد؛ روستاهایی که اکنون جز تلی از خاک چیزی از آنها باقی نمانده است. از مظفری پرسیدیم که تجربه کار در مناطق زلزله‌زده ورزقان تا چه اندازه شما را برای زلزله احتمالی تهران آماده کرده است؟ او می‌گوید: حادثه اخیر در اینجا (اهر، ورزقان و هریس) به‌دلیل فعالیت گسل‌های غیرفعال بود. در تهران اما گسل‌ها فعال هستند. آنچه ما در این منطقه دیدیم، این است که اتفاقاتی از این دست قابل مدیریت هستند. یعنی بر این باور علمی و اجرایی هستیم که اگر یک عزم ملی و همکاری مردمی صورت بگیرد، زلزله تهران حتما قابل مدیریت است؛ تجربه زلزله وان ترکیه و آذربایجان ایران نشان داد که می‌توان زلزله احتمالی تهران را مدیریت کرد. شاید برخی بر این باورند که بعد از یک زلزله بالای شش‌ریشتری فقط باید کشته‌ها و زخمی‌ها را جمع کنیم و تاریخ تهران تمام می‌شود اما من براین باور هستم که این اتفاقات که در شهرهای دیگر می‌افتد درس مهمی برای تهران است. تهران، هم می‌خواهد و هم می‌تواند بحرانی به نام زلزله را مدیریت و اداره کند، مشروط به اینکه تمهیدات ویژه‌ای اتخاذ شود.
اقدامات اساسی برای تهران
در محدوده مرکز فنی حرفه‌ای شهر اهر که محل استقرار سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران است، چادرهای بسیاری برپا شده است. بسیاری از شهروندان اهری در این چادرها اسکان داده شده‌اند. از مهندس مظفری خواستیم کمی جزئی‌تر در مورد نحوه مقابله با زلزله احتمالی تهران توضیح دهد. وی می‌گوید: به‌نظر می‌رسد که در تهران و حتی در تمام کشور به‌ویژه در کلانشهرها دواقدام اساسی باید صورت گیرد؛ اول اینکه اقدامات فوری شامل ایجاد سامانه‌های هشدار سریع زلزله نصب شود. اصلاح مصالح ساختمانی، افزایش نظارت‌های ساختمانی و یک بسته اقدامات اساسی هم باید انجام دهیم که ممکن است سال‌ها طول بکشد، اما باید انجام شود. باید تمام گسل‌های شهر تهران و دیگر کلانشهرها شناسایی شوند و بر این اساس توسعه هر شهر را با توجه به گسل‌ها انجام دهیم.
چهار هدف و سه راهبرد
تلاش سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در منطقه زلزله‌زده قابل توجه بود. از همان روزهای اول، این سازمان به مناطق زلزله‌زده رفت و در جهت امدادرسانی به زلزله‌زدگان، گام‌های بسیاری برداشت. از مظفر پرسیدیم تجارب زلزله آذربایجان تا چه اندازه می‌تواند در مقابله با زلزله احتمالی تهران کمک کند؟ با توجه به کارهای صورت‌گرفته، رسیدگی‌به پیامدهای زلزله در چه وضعیتی است؟ و او پاسخ میدهد: ما در تهران اقدامات راهبردی و پایه‌ای را شروع کرده‌ایم اما قطعا برای کلانشهر عظیمی که بیش از هشت‌میلیون نفر جمعیت دارد، کافی نیست و باید اقدامات دیگری هم انجام دهیم. اگر بگوییم که ما امروز آمادگی کامل داریم، به گزاف حرف زده‌ایم و اگر هم بگوییم که هیچ کاری نکرده‌ایم، خارج از انصاف سخن گفته‌ایم. درست این است که بگوییم حرکت‌های پایه‌ای خوبی انجام داده‌ایم. اما واقعیت این است که این گام‌ها باید با سرعت بیشتری ادامه یابد.
مهم‌ترین گام‌هایی که در جهت خطر‌پذیری برداشته شده، این است که چهار‌هدف اصلی را پیگیری کرده‌ایم؛ اول اینکه کاهش خسارات قابل توجه جانی مورد توجه بوده است، دوم کاهش خسارات ساختارهای اجتماعی را کنترل کنیم. سوم نیز خسارات بنیان‌های اقتصادی را کاهش دهیم و در نهایت از خسارت‌های زیست‌محیطی جلوگیری کرده و آنها را کاهش دهیم. برای این منظور سه راهبرد درنظر گرفته شده تا به اهداف چهارگانه برسیم. نخستین راهبرد تلفیق سیاست‌های توسعه‌ای با سیاست‌های پیشگیری و کاهش خطر‌پذیری است. دومین راهبرد هم به کارگیری فناوری‌های نوین برای کاهش اثرات بحران است؛ مثل فعال‌سازی سامانه هشدار سریع که پیش از رسیدن موج مخرب زلزله هشدار میدهد. در تهران انتظار داریم که اگر خوش‌شانس باشیم، به محض وقوع زلزله در اطراف تهران، سامانه هشدار سریع حدود 30ثانیه زودتر از وقوع زلزله ما را آگاه کند. در این صورت می‌توان از حجم خسارات جانی کاست. راهبرد سوم هم این است که برای تمام فعالیت‌های عمرانی شهرها، پیوست خطر‌پذیری تهیه شود. اگر این سه راهبرد اتفاق بیفتد، ما شاهد شهری پایدار، مقاوم و انعطاف‌پذیر در برابر زلزله خواهیم بود.
ظاهری تلخ اما در دل و اندرون شیرین
هنگامی که به روستای برمیس رسیدیم، انبوهی از تل خاک در برابرمان، زلزله را ملموس‌تر می‌کند. مظفری می‌گوید؛ «مدیریت بحران زلزله احتمالی تهران انجام شدنی است. تهران یک کلانشهر عظیم است، بنابراین اقدامات عظیم هم می‌خواهد. ما بر این باور علمی و اجرایی هستیم که حتما می‌شود تهران را مدیریت کرد؛ با پیش‌فرض‌هایی که گفتم. ما در کنار زلزله‌زدگان آذربایجان به‌عنوان یک وظیفه انسانی حضور یافتیم، کمکشان کردیم و همدردشان بودیم اما براین باور هم هستیم که از این رخداد برای یک جهش بزرگ تاریخی در این منطقه می‌توان استفاده کرد. این موضوع یک پیشینه مذهبی هم دارند. در قرآن آمده است: چه بسا اتفاقاتی که ظاهر تلخی دارد، اما می‌توانند باطن شیرینی هم داشته باشند».
