در حقیقت ایران جزو 10کشور سانحه‌خیز جهان است و در آسیا پس از چین، هند، بنگلادش و پاکستان در مقام پنجم قرار دارد. براساس آمار و اطلاعات منتشر شده بین‌المللی، به‌رغم افزایش وقوع بحران‌ها به‌ویژه زلزله در سطح جهان، میزان تلفات انسانی و خسارات مادی ناشی از آن روند نزولی دارد. این امر بیانگر اهمیت و ضرورت موضوع مدیریت بحران است. از مهم‌ترین مراحل در چرخه مدیریت بحران، مرحله پیشگیری است، چرا که افزایش سطح پیشگیری در هر جامعه‌ای موجب کاهش خطرات سوانح از یک سو و افزایش آمادگی شهروندان و توانمندسازی آنها در مواجهه با سوانح از سوی دیگر می‌شود. علاوه بر آن هر قدر برای پیشگیری از سوانح، راهبردها و تدابیر مؤثرتری وجود داشته باشد نه‌تنها موجب صرفه‌جویی مالی است بلکه جان ده‌ها‌هزار نفر را نیز حفظ خواهد کرد. ایجاد فرهنگ پیشگیری کار ساده‌ای نیست چرا که هزینه پیشگیری در زمان حال پرداخته می‌شود اما منافع آن در آینده دور قابل دستیابی است. مضافا اینکه منافع حاصل از این سرمایه‌گذاری زمانی قابل لمس و ملموس است که زلزله‌ای با حداقل خسارات و تلفات به وقوع می‌پیوندد.
در چند دهه اخیر راهکارهای متفاوتی در رابطه با پیشگیری و کاهش مخاطرات سوانح در شهرها به‌کار گرفته شده است که نوسازی بافت‌های فرسوده، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و تأسیسات زیربنایی، توانمندسازی و افزایش مشارکت شهروندی در مدیریت بحران یا به‌عبارت دیگر مدیریت بحران جامعه محور از مهم‌ترین آنها به شمار می‌آید.
در سانحه وقوع دو زلزله اخیر در 21مرداد‌ماه سال‌جاری با شدت 6 و 6/2در مقیاس ریشتر در استان آذربایجان‌شرقی که بیش از 318کشته و بالغ بر 5هزار مجروح برجای گذاشت، شواهد حاکی از آن است که مدارس موجود در اهر، ورزقان و هریس به‌دلیل کیفیت مناسب ساخت و ساز، بر اثر زلزله هیچ‌گونه آسیبی ندیده‌اند و بیشترین خسارت‌ها مربوط به ساختمان‌هایی است که با کمترین مقاومت در برابر زمین‌لرزه ساخته شده‌اند و ساکنان آن آمادگی کافی برای رویارویی با زلزله را نداشته‌اند. هرچند طی سال‌های اخیر اقدامات خوبی برای آماده کردن مردم برای مقابله با زلزله آغاز شده، اما به جرأت می‌توان گفت عموم مردم کشور ما برای مقابله با زلزله از آمادگی کافی برخوردار نیستند. سازه‌های قدیمی مقاومت زیادی در برابر زلزله ندارند و اغلب مردم هم نمی‌دانند در زمان وقوع زلزله باید چه کار کنند و این برای افرادی که زلزله یکی از ویژگی‌های طبیعی محل سکونتشان به شمار می‌رود، خطرناک‌ترین وضعیت ممکن است.
یافته‌های پژوهشی که اخیرا در مورد رابطه توانمندسازی شهروندان و تمایل به افزایش مشارکت آنها در مدیریت بحران زلزله روی ساکنان شهر تهران در گروه مدیریت شهری دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه علوم و تحقیقات انجام شده است حاکی از آن است که 95/5 درصد از شرکت‌کنندگان در پژوهش، خبر احتمال وقوع زلزله بزرگ تهران را شنیده‌اند. همچنین در پاسخ به این سؤال که احتمال وقوع زلزله بزرگ تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید، 62/8درصد معتقدند که احتمال وقوع این زلزله زیاد و بسیار زیاد است. 24/6 درصد تا حدودی و 12/5درصد این احتمال را کم یا خیلی کم دانسته‌اند. 50/5 درصد معتقدند سازمان‌های مسئول امر مدیریت بحران در تهران برای تغییر رفتار شهروندان برای مقابله با زلزله اصلا اطلاع‌رسانی انجام نداده‌اند یا اطلاع‌رسانی خیلی کمی صورت گرفته است. 38/5درصد معتقدند تا حدودی اطلاع‌رسانی شده و 11درصد بر این اعتقادند که اطلاع‌رسانی مناسبی صورت گرفته است. همچنین براساس یافته‌های این پژوهش 74/4درصد از شرکت‌کنندگان امکان دسترسی به اینترنت را داشته‌اند اما تنها 6/5درصد منبع دریافت اطلاعات خود را در مورد سوانح طبیعی و زلزله اینترنت معرفی کرده‌اند.
درصورت انجام پژوهش‌های مشابه در سایر استان‌ها و شهرها نیز قطعا نتایج جالبی به‌دست خواهد آمد؛ چرا که وقوع زلزله اخیر بیانگر آن است که هنوز فاصله زیادی با دستیابی به یک جامعه ایمن در برابر زلزله داریم.پیش از وقوع یک سانحه طبیعی به‌ویژه زلزله، زمان مناسب و مطلوبی است تا مدیران بحران، جوامع و مردم خود را مهیای شرکت در مباحث آموزش عمومی، فعالیت‌های آمادگی برای مقابله با اثرات سوانح طبیعی و زلزله و تمرین و مانور کنند. به‌طور سنتی انجام اینگونه فعالیت‌ها منابع زیادی می‌طلبد که در نهایت به ساخت مراکز آموزشی ویژه مدیریت بحران، انتشار موارد آموزشی، سخنرانی‌های عمومی و سایر موارد مشابه منتهی می‌شود. چنین برنامه‌هایی زمانبر بوده و نیاز به تأمین بودجه و نیروی انسانی دارد، مضافا اینکه بیشتر مردم ترجیح می‌دهند از برنامه‌هایی که آنها را ملزم می‌کند تا در یک ساعت خاص در یک مکان خاص که از طرف خودشان هم انتخاب نمی‌شود دوری کنند. به همین دلیل است که در سایر شهرهای جهان به‌طور گسترده‌ای از شبکه‌های اجتماعی در امر اطلاع‌رسانی و ارتقای آگاهی و آمادگی مردم در سوانح استفاده می‌کنند؛ چیزی که به‌نظر می‌رسد باید برنامه‌ریزی‌ها به سمت آن سوق داده شود.
شب بو وزیرپور
کارشناس ارشد مدیریت شهری
