در روزهای گذشته، بار دیگر قسمتی از فلات ایران لرزید و این‌بار آذربایجان مرکز این لرزش بود؛ لرزشی که کشور را به سوگ عزیزانش نشاند و یک‌بار دیگر هموطنان به یاری هم شتافتند که عضوی به درد آورده بود روزگار. یک‌بار دیگر از خودمان می‌پرسیم که مشکل کجاست که زلزله‌های شدید در ژاپن جان انسان‌های کمتری را می‌گیرد ولی هموطنانمان در گوشه و کنار کشور، هر یک عزیزی را در یکی از زلزله‌ها از دست داده‌اند؛ از زلزله بم گرفته تا منجیل و بوئین‌زهرا و طبس. اصولا پیدا کردن پاسخ این سؤال چندان هم پیچیده نیست. جامع‌ترین جوابی که می‌توان به این سؤال داد همان پیشگیری است؛ یعنی مجموعه اقداماتی که صورت می‌پذیرد تا میزان خسارات مالی و تلفات جانی کاهش پذیرد. این اقدامات می‌توانند از طریق کاهش ریسک، انتقال، حذف و یا تبدیل آن صورت پذیرند. مطالعات در سراسر دنیا نشان می‌دهد که به ازای هر واحد هزینه در پیشگیری، می‌توان بین 10تا 20واحد (بسته به شرایط مختلف و وضعیت زیرساخت‌ها) از میزان خسارات وارده کاست؛ به شرطی که در محل مناسب صرف شود.
عوامل مختلفی در میزان آسیب‌پذیری فیزیکی جوامع در برابر سوانح طبیعی، ازجمله زلزله، دخیلند. نوع طراحی ساختمان‌ها، کیفیت ساخت‌و‌سازها، مکانی که سازه‌ای را در آن بنا می‌کنیم، نوع خاک، مخاطرات محتمل منطقه و بسیاری پارامترهای دیگر، همه و همه می‌توانند در میزان خسارات وارده و بالطبع صدمات جانی و تلفات تأثیرگذار باشند. با داشتن تخمینی از خسارت‌های احتمالی المان‌های مختلف شهری ازجمله ساختمان‌ها، شریان‌های حیاتی، آتش‌سوزی‌های ثانویه و غیره می‌توان جهت صرف هزینه‌های پیشگیرانه در محل درست آن تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی کرد.
یکی از ابزارهای مهم مدیریت بحران که در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به آن شده است، سامانه‌های تخمین خسارات زمین‌لرزه هستند. این سامانه‌ها با داشتن بانک‌های اطلاعاتی مرتبط از قبیل نوع گسل، جنس خاک منطقه، مصالح ساخت و سیستم سازه‌ای ساختمان‌ها و نیز سایر اطلاعات ضروری، تخمینی از میزان آسیب‌های وارده به المان‌های مختلف شهری ارائه می‌کنند. سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز برای نخستین‌بار در کشور، سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زلزله شهر تهران را با هدف تحقق بخشیدن به آنچه گفته شد در سال1389 ایجاد کرد.
این سامانه شامل دستگاه‌های شتاب‌نگاری، شبکه ارتباطی، سخت افزارها و نرم افزارهای پردازش‌کننده شتاب زلزله است. خروجی‌های این سامانه که از طریق ابزارهایی مانند صفحه نمایش، پیامک، پلاتر، نمابر و چاپگر به نمایش درمی‌آیند عبارتند از:
- نمودار و نقشه تخمین درصد ساختمان‌ها با خسارت سنگین، متوسط و کم در هر منطقه، ناحیه، محله و زون آماری
- نمودار و نقشه تخمین تعداد ساختمان‌ها با خسارت سنگین، متوسط و کم در هر منطقه، ناحیه، محله و زون آماری
- نقشه‌های تخمین تعداد افراد زخمی، بی‌خانمان و کشته شده در هر منطقه، ناحیه، محله و زون آماری
- نقشه تخمین توزیع شتاب بیشینه و میانگین شتاب برای هر زون آماری
همانطور که گفته شد این سامانه مدیران بحران را قادر خواهد کرد تا با داشتن تخمینی از میزان تخریب‌ها در لحظات ابتدایی پس از زلزله که هنوز ارزیابی از خسارات زلزله در دست نیست، به تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی بپردازند. گفتنی است این سامانه مراحل ارتقای خود را طی می‌کند تا غیر از ساختمان‌ها، خسارات وارده به سایر المان‌ها نیز در هنگام زلزله برآورد شود.
* کارشناس ارشد مدیریت سوانح طبیعی و مسئول سامانه تخمین سریع ارزیابی خسارات و تلفات زلزله شهر تهران
