دیپلماسی شهر و پدیده جهانشهرها

 از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، این تعادل و نقش‌ها به‌هم خورده و بازیگران جدیدی وارد عرصه روابط‏ بین‏‏‏المللی شده‏اند که در کنار دولت‏ها، در گسترش تفاهم و همزیستی جهانی و مبادلات فرهنگی- اقتصادی نقش کلیدی دارند. یکی از این بازیگران، شهرها و به‏خصوص کلانشهرها هستند. برای تحلیل زمینه‌ها وضرورت‌های روابط بین‌الملل و دیپلماسی شهری، لازم است به چندین بستر زمینه‌ساز این پدیده در دنیای معاصر پرداخته شود. در مرحله اول فرایند تمرکز زدایی در عرصه حکمرانی و روابط بین‌الملل و ورود بازیگران جدیدی مانند رهبران محلی و مدیران شهری به عرصه روابط بین‌الملل و دیپلماسی در کنار دولت‌هاست در مرحله دوم نیز توسعه فرایند شهری‌شدن (urbanization) جهان و پیدایش جهانشهرها (world cities) و شهرهای جهانی(global cities) که به‌عنوان موتور محرکه رشد و توسعه جهانی، نقش تعیین‌کننده‌ای در تعیین و بروز روندها و معادلات جهانی پیدا کرده‌اند. درواقع در جهان امروز جهانشهرها و شهرهای جهانی کانون تغییرات و تحولات درعرصه‌های بین‏المللی به‏شمار می‏روند.

در دهه‌های گذشته بحث‌های زیادی در مورد دیپلماسی عمومی وجود داشت اما بحث‌های چندانی در مورد اینکه دیپلماسی عمومی دقیقا چیست و چه‌کسی واقعا می‌تواند عاملی در این حوزه باشد، صورت نمی‌گرفت. تعریفی که امروز برای دیپلماسی عمومی استفاده می‌شود شامل تأثیر فراملی دولت‌ها، حکومت‌های محلی و فعالیت‌های سازمان‌های خصوصی در زمینه فرهنگ عامه، ورزش، خبر اطلاعات و... بر سیاست خارجی، امنیت ملی، تجارت، توریسم و دیگر منافع ملی است. دیپلماسی عمومی در واقع یک خدمت فرعی به دولت‌هاست که می‌تواند از طریق نهادهای خصوصی، دولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد در روابطی که فراتر از مرزهای ملی است، صورت گیرد. بر این اساس نمی‌توان قدرت دیپلماسی رسمی و عمومی را در زمینه دیپلماسی شهری نادیده انگاشت، چرا که شهرداری به‌عنوان یک نهاد مؤثر شهری براساس دیپلماسی رسمی و عمومی و عناصر آنها خواهد توانست بر سیاستگذاری خارجی کشور در زمینه همکاری‌های بین‌المللی شهری مؤثر واقع شود. برای رسیدن به این امر نیاز به بررسی قواعد و قوانین حاکم در زمینه ساختارهای سیاستگذاری در امور خارجی است.

شهری شدن(Urbanization)

سال‌هاست که شهرها کانون اصلی تعاملات اجتماعی‌ هستند و هر روز بر تعداد و جمعیت شهرها و وسعت آنها افزوده می‌شود. می‌توان گفت جهان با ورود به هزاره سوم دو رخداد مهم را تجربه کرده است: شهری شدن(urbanization) جهان و ظهور جهانشهرها(world cities) و شهرهای جهانی(global cities). امروزه بیش از نیمی از جمعیت بالای شش میلیاردی جهان، ساکن شهرها هستند. اکثریت نقاط جهان رفته‌رفته به شهر تبدیل می‌شوند و این در حالی است که سازمان ملل متحد 80درصد رشد جمعیت دهه آینده را مربوط به شهرها می‌داند. نقشی که شهرها در نظام جهانی بازی می‌کنند به‌طور قابل ملاحظه‌ای تغییر کرده است که تا حدودی به سبب به‌هم فشردگی زمان - مکان به وسیله سیستم حمل‌ونقل جدید، ارتباطات و تکنولوژی‌های نوین ممکن شده است که تحت نام جهانی شدن از آن یاد می‌شود.

جهانشهرها پدیده‌هایی هستند که مراکز تولید و مصرف و خدمات محلی تابع را در یک شبکه جهانی منسجم به هم مرتبط ساخته‌اند. این شهرها به سبب جریان‌هایی که از آنها می‌گذرد، ثروت، کنترل و قدرت را در خود متمرکز ساخته و حفظ می‌کنند. کسب جایگاه شهر جهانی نیازمند برخی الزامات زیربنایی است که می‌توان آنها را «پیش نیازهای» جهانی‌سازی‌ یا افزایش بهره‌وری نامید. ازجمله می‌توان به ارتباط‌پذیری و ظرفیت فناوری ارتباطات و مدیریت خردمندانه‌تر ترافیک و آلودگی هوا اشاره کرد که هزینه‌های تجارت در شهر را کاهش می‌دهد. ارتقای بهره‌وری و کیفیت زندگی به‌طور کامل وابسته به جهانی شدن نیست اما بی‌شک برخی از ابعاد کیفیت زندگی به آن وابسته است. با این تفاسیر شهرها به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین ارکان زندگی مدرن مورد توجه بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی، دولت‌ها، صاحب‌نظران و محققان هستند.

گرچه روند شهری‌شدن سال‌ها پیش از این آغاز شده است اما آنچه بیش از شهری شدن دارای اهمیت است زندگی در جهان به‌هم‌پیوسته‌ای است که تحت‌تأثیر این اتصال و پیوستگی، با عنوان پدیده شهرهای جهانی یا جهانشهرها شکل گرفته است.

دیپلماسی شهری (City Diplomacy)

در نظریه‌های جدید روابط بین‌الملل و وابستگی و نظام جهانی این اعتقاد وجود دارد که با ورود به عرصه جهانی شدن دیگر عصر یکه‌تازی دولت‌های ملی در عرصه روابط بین‌الملل به پایان رسیده است و کارگزاران و کنشگران جدی و جدیدی مانند مدیریت‌های محلی در واحدهای کلانشهری و شهرهای جهانی وارد بازی شده‌اند.

دیپلماسی شهری مجموعه‌ای از ابزارهای سیاستگذاری شهری و فرایندها، نهادها و ترتیبات اقتصادی سیاسی و اجتماعی فرهنگی مدیریتی شهری است؛ حکومت‌های محلی و شهری (مقامات شهری و شهرداری‌ها) به‌منظور کاهش و کنترل کشمکش‌ها از آنها برای تقویت همکاری‌های جهانی بین‌شهری و بین‌شهرداری‌ها و رسیدن به منافع و علایق شهری و شهروندی مشترک استفاده می‌کنند تا بتوانند فضایی امن، دمکراتیک و پر رفاه و سرشار از نشاط و آزادی برای شهروندان خود و شهروندان جهانی ایجاد کنند.شش بعد به‌هم پیوسته دیپلماسی شهری، عبارتند از:

امنیت شهر، توسعه شهری، اقتصاد شهری، شبکه شهری، نمایندگی شهری و فرهنگ شهری.
بر این اساس توجه به کلانشهر و مدیریت کلانشهری علاوه بر سطوح محلی و ملی ، دارای ابعاد منطقه‌ای و جهانی است و مدیر موفق در امور شهر، مدیری است که از روابط فراملی و دیپلماسی شهری یا به‌عبارتی بسیار ساده تر، راه‌های برقراری ارتباط با دیگر بازیگران عرصه تعاملات جهانی(دیگر کلانشهرها و شهرهای جهانی) به خوبی مطلع باشد و از این راه‌ها در جهت ارتقای سطح مدیریت خود و کیفیت زندگی شهروندانش به خوبی سود جوید. لذا مدیریت‌های کلانشهری ایران نیز لازم است با درک صحیح و به‌موقع از واقعیت‌های تحولات بین‌المللی و جهانی شدن ، در مسیر ارتقای جایگاه شهرهایشان در عرصه جهانی و نیز ارتقای کیفیت زندگی شهروندانشان، گام‌های آگاهانه و مؤثری را بردارند.

دو نمونه موفق از دیپلماسی شهری

حضور و همکاری با مجامع و سازمان‏های تخصصی بین‏ المللی نیز یکی دیگر از شاخه‌های دیپلماسی شهری به‏شمار می‌رود که به‏دلیل اهمیت نقش سازمان‏ها در تقویت روابط‏، تعداد آنها رو به افزایش است.

مجمع شهرداران آسیایی (Asian Mayors Forum)

اخیرا با پیشنهاد و ابتکار شهرداری تهران ، مجمع شهرداران آسیایی به‌عنوان یک تشکل قاره‌ای برای گسترش همکاری‌ها و ارتباطات میان کلانشهرها و پایتخت‌های آسیایی در مسیر ایجاد زندگی بهتر برای شهروندان این قاره ، شکل گرفته و تهران به‌عنوان محل استقرار دبیرخانه آن انتخاب شده است. هم‏اکنون سایت دبیرخانه مجمع شهرداران آسیایی که در تهران فعالیت دارد به آدرس www. asianmayors. org فعال است و علاقه‏ مندان می‌توانند از برنامه‌ها و اهداف مستمر آن را مطلع شوند.

شهرداران طرفدار صلح (Mayors for Peace)

صلح جویی، فرصتی برای تعامل شهرها: بخش دیگری از دیپلماسی شهری به همکاری شهرها برای کنترل منازعات و درگیری‏های میان جوامع شهری و ایجاد و گسترش صلح در میان جوامع می‏پردازد. در همین راستا، این نهاد بین‌المللی شکل گرفته است که به جمع‏آوری و ارائه راهکارهایی برای مقابله با سلاح‌های کشتار جمعی بپردازد. مقر اصلی این تشکل در شهر هیروشیمای ژاپن قرار دارد. در جنگ جهانی دوم در پی بمباران اتمی آمریکا، بیش از 140هزار نفر از شهروندان این شهر جان باختند.

* کارشناس و تحلیلگر دیپلماسی شهری