از مهم‌ترین منابع ما برای بازسازی فضای اصلی، عکس‌های هوایی است که در سال‌های 1338و 1339گرفته شده است. در این بخش بسیاری از فضاها و حریم کل مجموعه مشخص شده است. البته در مواردی مثل بخش ورودی، به‌دلیل وجود درخت‌ها، ما نمی‌توانستیم شکل و اندازه دقیق را محاسبه کنیم. برای احیای سبک معماری مارکوف منابع خوبی در اختیار داشتیم؛ او بناهای زیادی در ایران به یادگار گذاشته است. ما برای بازسازی پایه‌های ستون‌ها به‌طور کامل از الگوی مشابه آن در دبیرستان البرز استفاده کردیم. مارکوف در برخی قسمت‌ها مانند بالای پنجره و پایه ستون‌ها، آجرها را به شکل کج طراحی کرده بود که هنوز در دبیرستان البرز وجود دارد. در حقیقت او حتی در ساخت یک زندان هم سعی کرده است از معماری به‌عنوان یک هنر استفاده کند.
در ضمن زندان قصر به‌نوعی نخستین بنا در ایران به‌حساب می‌آید که از ابتدا به‌عنوان یک ندامتگاه طراحی و ساخته شده است و نکته مهم این است که یک زندان کاملا اجتماعی به‌حساب می‌آید. در حقیقت از آن سردابه‌ها و زندان‌های مخوفی که مثلا در تاریخ اروپا از آنها بسیار گفته شده است یا حتی در زندان سیاسی می‌بینیم، در اینجا خبری نیست؛ به‌جز سلول‌های انفرادی آن هم در مواردی خاص. اگر نه همه سلول‌ها پنجره‌های بزرگ نورگیر دارند. دراین زندان زورخانه، درمانگاه، حمام، مسجد و کارگاه‌های تولید محصولات و صنایع‌دستی وجود داشته که متأسفانه بسیاری از آنها تخریب شده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های معماری این مجموعه، ساخت هشتی‌های متعددی است که همه‌جا به چشم می‌خورند. تمام راهروهای زندان به یک هشتی ختم می‌شد اما مهم‌ترین و جالب‌ترین هشتی موجود در مجموعه، زیر سردر اصلی واقع شده که با توجه به سکوها و حوضچه‌ای که در آن قرار دارد، به‌احتمال زیاد محلی برای استراحت افسران بوده است؛ هرچند که برخی معتقدند این اتاق محلی برای بردن زندانیان به شکنجه‌گاه‌های مخفی بوده است و واژه «زیر هشت» به همین دلیل رایج شده است. جدای از این برخی از هشتی‌ها از همه طرف به حیاط راه داشته‌اند که برای خود ما هم بسیار جالب است چراکه امکان دسترسی به همه بخش‌های ساختمان را به راحتی امکان‌پذیر کرده است. ضمن اینکه هر راهرو، که در دو طرف آن سلول‌ها وجود دارد، به یک هشتی ختم می‌شود. این موضوع حفاظت و حراست را آسان می‌کند چراکه نگهبان در یک رفت و برگشت به همه سلول‌ها اشراف داشته و با حضور دو نفر در ابتدا و انتهای راهرو، امکان هیچ‌گونه رفت‌وآمدی برای زندانیان میسر نبوده است.
شکل معماری زندان هم در حراست آسان آن نقش مهمی داشته است. زندان اصلی یا زندان مارکوف یک بنای لوزی شکل است که در زمان پهلوی دوم، دو بازو به آن اضافه شده است. این الگو باعث شده که با ساخت تنها چهار برج نگهبانی، تمامی بخش‌های مختلف زیرنظر نگهبانان قرار بگیرد.
نکته مهمی که در پایان لازم می‌دانم یادآوری کنم درخصوص سقف فعلی و تاسیسات مجموعه است. این بخش‌ها قرار نیست پوشیده شود و به همین شکل فعلی باقی می‌ماند. هدف ما از این کار این است که سقف این مجموعه که بخشی از تاریخ آن است و همه قسمت‌ها به راحتی قابل بازدید باشد. تیرچه‌هایی هم که به شکل مثلثی به برخی از دیوارها زده شده برای مقاوم‌سازی این سازه است. این نه کج‌سلیقگی است و نه کم‌کاری. ما خود بنا را به روش‌های مختلف حفظ کرده‌ایم و نمی‌خواهیم چیزی از دید بازدیدکنندگان مخفی بماند.
پیام قانعی
کارشناس ارشد مرمت آثار باستانی و مشاور بازسازی طرح باغ‌موزه قصر
