تهران چگونه تهران شد؟ متخصصان تاریخ معماری، تهران شناس‌ها و معمارها در آستانه نکوداشت روز تهران که امروز به نام آن نامگذاری شده است در موزه هنرهای امام علی(ع) گردهم آمدند و با ذکر نکاتی از معماری، تاریخ، فرهنگ و جامعه تهران قدیم و جدید به استقبال نکوداشت روز تهران رفتند.
تهران رضاخانی تقلیدی نادرست از پاریس
دکتر ناصر تکمیل همایون استاد تاریخ و جامعه‌شناسی در نخستین روز از نکوداشت روز تهران با اشاره به مناطقی از تهران قدیم همچون محله‌های سنگلج، عودلاجان، پارک امین الدوله و بهارستان به پراکندگی شخصیت‌های برجسته آن دوره از تهران قدیم در تمامی مناطق شهر گفت: همزمان با شدت‌یافتن مهاجرت به شهر تهران کار به جایی رسید که امروز در شهر بزرگ تهران 15میلیون جمعیت یعنی یک پنجم جمعیت کشور در آن ساکن هستند.
ناصر تکمیل همایون که تحصیل‌کرده دانشگاه سوربن فرانسه و دارای مدرک دکتری در دو رشته جامعه‌شناسی و تاریخ از این دانشگاه است در مقایسه تهران و پاریس، پاریس را شهری دانست که هنگام تحصیل در آن روزها دارای هفت میلیون جمعیت بود و شب‌ها چهارمیلیون جمعیت داشت. به گفته او شبکه حمل‌ونقل ریلی پاریس به‌گونه‌ای طراحی شده که مسافران را به هر نقطه از شهر و خارج از آن منتقل می‌کند.
درحالی‌که در تهران حمل‌ونقل به دشواری صورت می‌گیرد و جمعیت شهر چنان افزایش یافت که تهران هر روز بزرگ و بزرگ‌تر شد و جمعیت شهر را بلعید. تکمیل همایون همچنین به پنج محله زیبای تهران در دوران ناصرالدین شاه اشاره کرد و گفت: در همین دوران است که تهران بزرگ‌تر می‌شود و پایه‌های یک شهر بزرگ در این دوران ریخته شد. به گفته دکتر ناصر تکمیل همایون به‌دلیل دشمنی ناصرالدین شاه با عثمانی تهران دارالخلافه ناصری نامیده شد و به همان بلایی دچار شد که دارالسلطنه شاه طهماسبی به آن گرفتار شد.
وی افزود: در دوران رضاخان نیز کریم‌‌آقا بوذرجمهری که روزی فضولات دام‌ها را در شهر جمع کرده و از او پرسیده بودند چه‌کار کنند و گفت آنها را آتش بزنند، شهردار تهران شد و همه ساختار شهر تهران را خراب کرد. ناصر تکمیل همایون به تقلیدهای نادرست دوران رضاخان از شیوه شهرسازی در فرانسه اشاره کرد و گفت: به تقلید از خیابان‌کشی در فرانسه محله‌های قدیمی تهران تخریب شد و هیچ برنامه علمی، اجتماعی متناسب با شهرسازی و زیباسازی شهری در آن دوره وجود نداشت و به‌تدریج تهران به اینجا رسید که حلبی‌آبادهای دوران پیش از انقلاب اسلامی ناگهان از غرب به کرج رسید و از شرق به دماوند و از جنوب به کویر و کهریزک و تهران شد شهری بزرگ با جمعیت بسیار زیاد که اکنون می‌بینید.
ناصر تکمیل همایون همچنین با اشاره به اهمیت جغرافیایی، باستان‌شناسی و مردم‌شناسی شهر تهران به گویش ساکنان اصلی این شهر اشاره کرد و گفت: گویش تهران نه گویش رازی بود و نه گویش مازندرانی، تهران گویش خود را داشت که با آمدن آذربایجانی‌ها به این شهر گویش تهرانی اندکی به هم ریخت و بعدتر در دوره فتحعلی‌شاه نیز گَرَکانی‌ها و تفرشی‌ها به تهران آمدند و به‌عنوان اهل قلم گویش تهرانی را بیش از پیش خراب کردند.
وی از تغییر گویش‌های محلی در شهرهای دیگر انتقاد کرد و با اشاره به از میان رفتن گویش‌های محلی در شهرهای دیگر کشور و تبدیل شدن آنها به گویش فارسی به معماری شهری در استان‌های دیگر پرداخت و افزود: در تبریز میدانی وجود داشت که وقتی از مردم محلی نام آن‌را پرسیدم گفتند میدان آرژانتین است و همین تقلیدهای بی‌مورد است که در معماری، پوشش، دین و رفتار ساکنان شهرها نیز تأثیر گذاشته است.
جامعه ایران و ساختار ناشناخته معماری
مهندس احمد سعیدنیا، استاد شهرسازی دانشگاه تهران که تهیه‌کننده کتاب‌های سبز شهرسازی در 18جلد است نیز در سخنانی در نخستین روز از آیین نکوداشت روز تهران در مورد ساختار تاریخی تهران به‌عنوان پایتخت کشور گفت: ساختار معماری در شهر تهران به‌طور کامل با اتفاقات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در این شهر مطابقت دارد.
مهندس سعیدنیا با تأکید بر اینکه باید با نگاه عمیق جامعه شناسانه به موضوع شهرسازی در تهران ورود کرد، گفت: جامعه ایرانی به‌دلیل وجود شکاف فرهنگی موجود از دوران صفوی تاکنون ساختار معماری خود را نمی‌شناسد. وی با اشاره به آغاز دوران پایتختی تهران در زمان قاجار و موقعیت استراتژیک این شهر گفت: اگر روس‌ها از شمال غربی و ازبک‌ها از شمال شرق تصمیم به حمله به ایران می‌گرفتند تهران تنها نقطه‌ای بود که می‌توانست هجوم آنها به کشور را خنثی کند.
مهندس سعیدنیا همچنین به مخالفت خود با تغییر پایتخت که در سال‌های اخیر مطرح شده بود گفت: همان زمان که موضوع تغییر پایتخت مطرح شده بود اعلام کردیم که هیچ نقطه از کشور مانند تهران میزبان آحاد ملت ایران از همه استان‌های کشور نیست و به همین دلیل امکان این جابه‌جایی وجود ندارد.
سعیدنیا با اشاره به مراسم دویست سالگی پایتختی تهران در پاریس که برگزار‌کنندگان سعی در همزمانی آن با انقلاب کبیر فرانسه داشتند، گفت: همانجا مخالفت مان را اعلام کردیم و به آنها گفتیم که تهران در 1785میلادی پایتخت شده است درحالی‌که انقلاب کبیر فرانسه یکسال پس از انتخاب‌شدن تهران به پایتختی اتفاق افتاده است.
وی همچنین با نمایش نقشه‌های قدیمی تهران به نقشه مربوط به شاه طهماسب و الگوی هر ایرانی اشاره کرد و گفت: تهران اولیه چهار محله داشت و یک ارگ اصلی که آن‌را تهران عتیق می‌خواندند و پیش از آنکه ناصرالدین شاه دیوارهای تهران را خراب و یک کیلومتر به شهر اضافه کند این چهار محله وجود داشتند که الگوی شهر ایرانی است.
وی با اشاره به‌وجود ارگ حکومتی در شهرهای ایرانی گفت: مدارکی هست که نشان می‌دهد چگونه پادشاهان کهن خود را از بازار جدا می‌کردند، چنان‌که در تخت‌جمشید و کاخ فیروزآباد ارگ و بازار از هم جدا هستند و پس از ورود اسلام به ایران است که این نظام از میان می‌رود و نظم نوین مردمی در شهر ایرانی پایه‌گذاری می‌شود.
لزوم حفظ الگوی شهر ایرانی
مهندس سعیدنیا گفت: الگوی شهر ایرانی در آخرین بازمانده آن در تهران باید نگهداری شود و رضاشاه و کریم آقا بوذرجمهری که تهران را خراب کردند می‌بایست در زمره مجرمین تاریخ شناخته شوند. به گفته وی، تهران که زمانی 14کیلومترمربع مساحت داشت در دوره رضاخان به 18کیلومتر افزایش یافت و چهار دروازه شهر به 112دروازه رسید.
وی با اشاره به نخستین تصویر هوایی موجود از تهران که در زمان رضاخان گرفته شد، گفت: عناصر عجیبی در دوران رضاخان به ساختار شهری تهران افزوده شد که فرودگاه قلعه مرغی، کارخانه، دانشگاه، ورزشگاه و 30مورد ساخت‌وساز نوین در این دوره ایجاد شد. سعیدنیا گفت: محله نارمک و نازی‌آباد تهران دستاورد دوران مصدق است که زمین‌های اطراف تهران را ملی اعلام کرد و مردم زمین‌های وثوق‌الدوله در یافت آباد کنونی را گرفتند و بدین‌ترتیب عصر شهرک‌سازی در تهران شروع شد.
