با وجود این و به‌رغم آنکه کشور ما از جایگاه ویژه‌ای برای کاشت، داشت و برداشت گیاهان صنعتی و دارویی برخوردار است به‌علت آنکه تولید گیاهان دارویی و صنعتی متولی خاصی ندارد این صنعت هنوز ناشناخته مانده است. این در حالی است که صاحب‌نظران معتقدند که ادامه این روند و بی‌توجهی به ظرفیت تولید گیاهان دارویی و صنعتی از یک سو باعث از دست‌رفتن فرصت اشتغالزایی می‌شود و از سوی دیگر، به تخریب رویشگاه‌های طبیعی دامن می‌زند. دکتر پیمان یوسفی‌آذرکه در زمینه تولید گیاهان دارویی و صنعتی صاحب پژوهش و تجربه است، می‌گوید: اقلیم کشور ما فرصت طلایی کاشت، داشت و برداشت هزاران هزار هکتار گیاهان دارویی و صنعتی را در اختیار ما گذاشته اما این فرصت طلایی قربانی بی‌برنامگی شده و می‌شود. وی که برای نخستین‌بار گیاه جاتروفا را از مصر به ایران آورده در گفتوگو با همشهری از گیاهان صنعتی و دارویی و مشکلات توسعه این صنعت سخن می‌گوید.
- آقای دکتر منظور از گیاهان دارویی و صنعتی چیست؟
گیاهان دارویی و صنعتی به گیاهانی گفته می‌شود که کمتر از یک درصد وزن خشک آنها، شامل مواد مؤثری است که در درمان بیماری‌ها کاربرد دارد؛ در واقع کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی و صنعتی به‌خاطر استفاده از همان یک درصد ماده مؤثر است.
- اگر ممکن است به پیشینه این گیاهان در ایران و جهان اشاره کنید.
اصطلاح روغن پایه یا اسنشیال اویل (essensial oil) در قرون وسطی به متون راه پیدا کرد؛ در واقع این همان ماده‌ای است که در فارسی از آن به‌عنوان عصاره یاد می‌کنیم. عصاره ماده معطری است که در میان بافت‌های بین‌سلولی گیاهان ذخیره می‌شود. این ماده از ترکیبات فراری تشکیل شده که در مجاورت هوا به‌سرعت تبخیر می‌شود، به همین دلیل اسانس‌گیری و گرفتن عصاره کار بسیار دشواری است که با تقطیر معمولی امکان‌پذیر نیست و استحصال آن نیاز به حلال‌ها دارد. گیاهان دارویی در دنیا هم از لحاظ کشت وتولید و هم از لحاظ فراوری و محصولات نهایی از جایگاه بسیار برجسته‌ای برخوردارند. براساس آمار منتشر شده از سوی بانک جهانی، در حال حاضر حجم تجارت گیاهان دارویی و صنعتی در بازارهای جهانی بین 40 تا 60میلیارد دلار است. بنا به پیش‌بینی بانک جهانی در سال2050 این مبلغ به پنج‌هزار میلیارد دلار می‌رسد. این آمار نشان می‌دهد که جهان رویکردی مثبت به گیاهان دارویی و صنعتی دارد و این در واقع یک نقشه راه است که کشور ما نیز می‌تواند با توجه به سابقه بسیار طولانی در زمینه طب‌سنتی به‌صورت هدفمند و با یک استراتژی مدون در این مسیر گام بردارد.
- کدام کشورها در زمینه تولید و فراوری گیاهان دارویی و صنعتی پیش‌رو هستند؟
کشورهای آلمان، سوئیس و فرانسه در این زمینه پیشتازند البته چین هم به‌صورت سنتی در این عرصه فعال است. در حال حاضر، بیش از 70درصد داروهای مصرفی مردم سوئیس و آلمان کاملا گیاهی است یا مشتقات گیاهی آن بیش از مشتقات شیمیایی است. نکته‌ای که وجود دارد این است که گیاهان دارویی در طب سنتی ما، جایگاه بسیار ویژه‌ای دارند. جالب است بدانید نخستین طبیبی که باب جدیدی در استفاده از گیاهان دارویی را در درمان بیماران باز کرد ابوعلی‌سینا، دانشمند بزرگ ایرانی بود. این نابغه پزشکی برای نخستین‌بار، عصاره گیاه سرخدار(با نام علمی taxus bakataدر جنگل‌های شمال کشور، ارسباران و ابر هم وجود دارد) را برای کاهش فشار خون استفاده کرد. اکنون پس از صدها سال فرانسوی‌ها و آمریکایی‌ها از اسانس این گیاه که پاکلی تاکسل(pacli taxol )عنوان گرفته و با نام تجاری تاکسل (taxol) به بازار عرضه می‌شود برای درمان سرطان استفاده می‌کنند. این شواهد و اسناد تاریخی نشان می‌دهد که دانشمندان ایرانی نظیر ابن‌سینا و رازی صدها سال جلوتر از اروپائیان و سایر ملل به خواص درمانی گیاهان صنعتی و دارویی دست‌یافته بودند.
- فکر می‌کنید با وجود این پیشینه، چرا این گیاهان در کشور ما جایگاهی ندارند؟
متأسفانه در دهه‌های اخیر ما از فرهنگ غنی استفاده از گیاهان صنعتی و دارویی فاصله گرفته‌ایم درحالی‌که دانش بومی مربوط به گیاهان دارویی و صنعتی سینه‌به‌سینه و نسل به نسل منتقل می‌شد اما از آنجا که این دانش در جایی ثبت نشده به مرور زمان منسوخ شده است. درحالی‌که گیاه درمانی یا فیتوتراپی از اصول پایه طب ایران بوده است و من براین باورم که احیای این دانش یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.
- در حال حاضر کشت گیاهان صنعتی ودارویی در کشور ما چه جایگاهی دارد؟
خوشبختانه طی پنج الی شش سال اخیر، این صنعت مورد توجه قرار گرفته اما با استانداردهای جهانی هنوز فاصله زیادی داریم. برای رفع این فاصله باید آموزش جوامع محلی در راس کار قرار بگیرد. لازمه آن هم تربیت تکنیسین و کارشناس برای آموزش جوامع بومی و محلی است تا کاشت، داشت و برداشت گیاهان صنعتی و دارویی ضابطه‌مند و به شیوه علمی و فنی انجام شود. برای نمونه در نبود تکنیسین و کارشناس مجرب در زمینه بذرهای اصلاح شده گیاهان دارویی و صنعتی اقدام اجرایی در‌خور‌توجهی صورت نگرفته است. به‌نظر می‌رسد اگر سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با توجه به قابلیت‌ها و جایگاهی که دارد به‌عنوان متولی رسمی گیاهان صنعتی و دارویی تعیین و معرفی شود با ایجاد تشکیلات و دفاتر ویژه می‌تواند با استفاده از ظرفیت‌های کارشناسی موجود در این سازمان، بستر لازم را برای توسعه گیاهان صنعتی و دارویی فراهم آورد. براین اساس، انتظار می‌رود سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور با توجه به وضعیت جهانی و نقش گیاهان صنعتی و دارویی در کسب و کار و اشتغالزایی، تشکیلات و دفاتر مستقلی را برای توسعه گیاهان دارویی در کشور با یک جامع‌نگری برای بحث فرآوری راه‌اندازی کند.
- بــا توجه بـه وابسته‌بودن معیشت جوامع بومی و محلی به رویشگاه‌های جنگلی، توسعه صنعت تولید گیاهان دارویی و صنعتی تا چه اندازه می‌تواند در حفظ عرصه‌های جنگلی و مرتعی کارساز باشد؟
ما اگر بتوانیم با مدیریت صحیح و با برنامه‌ریزی منسجم و با به‌کارگیری مهارت‌های بازاریابی بین‌المللی بستر تولید این گیاهان و عرضه آنها را به بازارهای جهانی فراهم آوریم و در تمامی این فرایندها بستر مشارکت جوامع بومی و محلی را آماده کنیم به‌طوری که جوامع بومی برای فروش و عرضه محصول خود به بازارهای داخلی و جهانی با مشکل مواجه نباشند طبعا حاشیه‌نشینان رویشگاه‌ها به جای کشت زیراشکوب و برداشت غیرفنی از جنگل و مرتع به کشت و تولید گیاهان صنعتی و دارویی روی خواهند آورد. لازمه تحقق این امر هم ایجاد چتر حمایتی دولت است که جوامع محلی بتوانند با دلگرمی به این عرصه وارد شوند.
- گیاهان دارویی و صنعتی در بازارهای جهانی چه جایگاهی دارند و سهم ایران از این بازار چقدر است؟
مدت‌هاست یک حرکت جهش‌وار در تولید دارو، مواد بهداشتی و آرایشی از گیاهان دارویی در دنیا شکل گرفته است و در این زمینه کشورهای فرانسه و سوئیس پیشتازند ما هم می‌توانیم با ساختارسازی و برنامه‌ریزی در عرصه جهانی جایگاهی را به‌خود اختصاص بدهیم. براساس آمار غیررسمی، سالانه حدود 100میلیون دلار گیاهان دارویی و صنعتی صادر می‌کنیم که با توجه به بازار 60میلیارد دلاری، سهم ما در این بازار جهانی بسیار ناچیز است. البته سازمان‌هایی مثل اتکا در این عرصه وارد شده‌اند که ورود این سازمان و سازمان‌های مشابه می‌تواند تحولی جدی در صادرات گیاهان دارویی و صنعتی به بازارهای جهانی ایجاد کند.
