شاید خیلی هم آهسته نروند و آهسته نیایند و زندگی شخصی و اجتماعی‌شان را داشته باشند اما فقط 24هزار نفر از کسانی که خواسته یا ناخواسته مبتلا به ویروس HIV شده‌اند با این واقعیت کنار آمده و برای دریافت خدمات درمانی و پشتیبانی به مراکز مشاوره وزارت بهداشت مراجعه کرده‌اند.هنوز یکی از عمده‌ترین روش‌های ابتلا به این بیماری استفاده از سرنگ مشترک در معتادان تزریقی است اما رفتارهای پر خطر به عنوان روش دیگر که تا سال‌ها کتمان می‌شد، این‌روزها رشد چشمگیری داشته است به‌طوری که مسئولان وزارت بهداشت نگرانی‌هایشان درباره به‌راه‌افتادن موج سوم اپیدمی HIV را کتمان نمی‌کنند و در تلاشند برنامه‌های پیشگیرانه بیشتری برای پوشش جمعیت سالم کشور اجرا کنند. شواهدی در دست است که نشان می‌دهد الگوی این بیماری در ایران در حال تغییر است و موارد ابتلا به HIV از طریق رفتار های پر خطر روبه‌افزایش است. تأکید بی‌شمار عباس صداقت رئیس اداره مبارزه با ایدز وزارت بهداشت بر تأثیر رفتارهای پرخطر جوانان و نوجوانان در ابتلا به بیماری ایدز نشان‌دهنده رشد روزافزون خطر ابتلا به HIV است. در گفت‌وگوی با وی به بررسی وضعیت HIV در کشور پرداخته‌ایم.
- روند شکل‌گیری موج سوم اپیدمی HIV در کشور نگران‌کننده است؛ این موج را چه کسانی می‌سازند؟
اولین مورد HIV در کشور در یک کودک مبتلا به هموفیلی در سال65 شناسایی شد که با دریافت خون‌های آلوده وارداتی به این ویروس مبتلا شده بود. این را موج اول شیوع بیماری ایدز می‌دانند. کم‌کم اپیدمی HIV بین مصرف‌کنندگان تزریقی مواد‌مخدر رواج پیدا کرد به‌طوری که در اواسط دهه70 موج دوم این بیماری در زندان‌های کشور به‌دلیل مصرف مواد‌مخدر با سرنگ مشترک گسترش یافت. در همان سال‌ها بلافاصله یک عزم عمومی در کشور به‌وجود آمد و همه سازمان‌ها همگام با هم نخستین برنامه استراتژیک کشوری برای کنترل HIV را تدوین کردند. مراکز مشاوره بیماری‌های رفتاری به‌عنوان نخستین تجربه راه‌اندازی شد. ایران نخستین کشوری بود که خدمات پیشگیری و درمان HIV را به‌صورت رایگان ارائه می‌داد. با همکاری سازمان زندان‌ها، بهزیستی و ستاد مبارزه با مواد‌مخدر برنامه جامع کاهش آسیب در زندان‌های کشور و بین مصرف‌کنندگان مواد‌مخدر تزریقی پیاده شد. در نتیجه درمان‌های نگهدارنده و جایگزین که به درمان با متادون معروف است، اجرا شد.
- با اجرای این برنامه‌ها در اواسط دهه80 موج دوم تا حدود زیادی کنترل شد به‌طوری که سرعت رشد شیوع HIV بین مصرف‌کنندگان تزریقی و زندانیان کاهش یافت.
از آنجایی که همسران معتادان تزریقی نیز در خطر ابتلا به HIV بوده و هستند و همچنین در میان معتادان رفتارهای پرخطر شایع است، در اواخر دهه80 پیش‌بینی می‌شد که این اپیدمی تبدیل به موج سوم شود اما در این زمان توانستیم در کشور برای مبارزه با HIV یک نظام مراقبت قوی ایجاد کنیم. این نظام مراقبت که مورد تأیید سازمان جهانی بهداشت است باعث شده که تخمین درستی از موارد ابتلا به HIV در کشور داشته باشیم و همینطور مسیر اپیدمی را پیش‌بینی کنیم تا بتوانیم مداخلات مؤثرتری برای کنترل این اپیدمی داشته باشیم.
- مهم‌ترین گروه هدف اپیدمی سوم چه کسانی با چه ویژگی‌هایی هستند؟
در سال‌های دهه80 مهم‌ترین گروه هدف این بیماری جوانان و نوجوانان بوده‌اند و هنوز هم هستند. به‌دلیل بحران‌هایی که طبیعت این سن اقتضا می‌کند جوان‌ها و نوجوان‌ها کنجکاوند که رفتارهای پرخطر را امتحان کنند بنابراین خطر HIV این گروه را بیشتر تهدید می‌کند. در این سال‌ها ترویج شیوع مصرف مواد روانگردان و داروهای شبه‌آمفتامین بین جوانان به‌خصوص بین زنان مزید بر علت شد. فروش این مواد با مقاصد سودجویانه و باور غلط به اعتیادآور‌نبودن آنها صورت گرفت و باعث گسترش زیاد آن بین جوانان شد. بین زنان این مواد به‌عنوان کاهش‌دهنده وزن یا در گروه‌های مختلف به‌عنوان افزایش‌دهنده اعتمادبه‌نفس، ایجادکننده سرخوشی، افزایش‌دهنده تمرکز و درمان‌کننده افسردگی جای خود را باز کرد. عوارض مخرب این مواد در سیستم‌های عصبی مصرف‌کنندگان بسیار زیاد است. مصرف این مواد میزان اقدام به رفتارهای پرخطر را در مردان در این دهه افزایش داده است؛ به این معنا که شدت رفتار پرخطر به‌صورت کاذب پس از مصرف مواد‌مخدر روانگردان افزایش پیدا می‌کند به‌طوری که فرد مصرف‌کننده رفتارهای پرخطری را مرتکب می‌شود که نوعا در حالت عادی از او سر نمی‌زند. به‌عبارت دیگر مصرف این گونه مواد تصمیم‌گیری فرد را مختل می‌کند در نتیجه فرد پس از مصرف مواد‌مخدر به‌خصوص شیشه در معرض رفتار پرخطر قرار می‌گیرد. مجموع این مسائل و اطلاعاتی که نظام مراقبت به‌عنوان یک دید‌بان HIV به ما می‌دهد خطر وقوع موج سوم برای وقوع این اپیدمی در کشور را گوشزد می‌کند.براساس مطالعاتی که همکاران مراکز تحقیقات انجام می‌دهند، این اپیدمی را در کشورهای دیگر نیز رصد کرده و سعی می‌کنیم از تجربیات آنها استفاده کنیم. موج سوم اگر به وقوع بپیوندد دیگر قابل کنترل نخواهد بود؛ اتفاقی که در کشورهای زیر صحرای آفریقا، اروپای شرقی، آسیای میانه و جنوب‌شرقی رخ داده یا در حال رخ‌دادن است این پیام را به ما می‌دهد که اگر ما نتوانیم از وقوع این موج پیشگیری کنیم چالش بزرگی را از بعد سلامتی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خواهیم داشت.
- بیشترین نگرانی موجود مربوط به کدام دسته از افراد است؟
بیشترین موارد ثبت شده HIV مربوط به گروه سنی 25تا 34سال است که حدود 46درصد از مبتلایان را شامل می‌شود. اگر فرض را بر این بگذاریم که این گروه سنی، حدود 4-3سال قبل از ابتلا و تشخیص رفتار پرخطر را شروع کرده باشند، افراد گروه سنی 20تا 30سال به‌عنوان مهم‌ترین گروه هدف برای این بیماری شناخته می‌شوند. در برنامه استراتژیک کشوری این گروه را به‌عنوان مهم‌ترین گروه، مورد تأکید قرار داده‌ایم.
- برای زنان آسیب‌پذیر چطور؟
نگرانی مهم دیگری که در برنامه استراتژیک کشوری به آنها به‌صورت ویژه توجه شده زنان آسیب‌پذیر هستند. طبیعی است که وقتی فردی رفتارهای پرخطر محافظت شده ندارد و رفتارهای پرخطر خارج از چارچوب خانواده دارد، ممکن است این ویروس را به‌صورت ناخواسته به همسرش منتقل کند. انتقال ویروس در گروه‌های زنان آسیب‌پذیر با سرعت بیشتری نسبت به سایر گروه‌ها امکان‌پذیر است. فرزند حاصل از پدرانی که رفتار پرخطر داشته‌اند نیز ناخواسته در معرض این بیماری هست. نسلی ایجاد شده است که از زمان تولد مبتلا به HIV است و بار زیادی را به نظام سلامت و اقتصاد جامعه تحمیل می‌کند.
- برنامه‌های وزارت بهداشت برای جلوگیری از وقوع موج سوم اپیدمی HIV چیست؟
مطالعات اپیدمولوژیک در کشور نشان داده است که همچنان موتور اپیدمی HIV از طریق اعتیاد تزریقی به گردش خود ادامه می‌دهد. به همین دلیل در برنامه استراتژیک کشوری دو رویکرد را برای همه سازمان‌ها تعیین کرده‌ایم. رویکرد اول تقویت برنامه‌های کاهش آسیب و برنامه‌های جایگزین است که همچنان باید با کیفیت مطلوب ادامه پیدا کند تا از بازگشت مجدد موج دوم اپیدمی جلوگیری کنیم. چرا که این خطر آنچنان دور از ذهن نیست. براساس تجربه‌ای که در دهه70 به‌دست آوردیم، پیش‌بینی می‌کنیم که اگر برنامه‌های کاهش آسیب و درمان جایگزین را کم‌رنگ ببینیم ممکن است موج دوم بازگردد و بار سنگینی به کشور تحمیل کند.رویکرد دوم پیشگیری از وقوع موج سوم و توجه به رفتارهای پر خطر محافظت نشده است. آموزش این خطر به جمعیت عمومی کشور و خانواده‌ها و توجه ویژه به رفتارهای سالم در زنان رویکرد دوم برنامه استراتژیک کشوری است. برای سال‌های آتی باید مراقب باشیم که موج دوم برنگردد.
- مدل ریاضی چه عددی را برای ایران تخمین می‌زند؟
این مطالعه اپیدمولوژیکی که براساس مدل‌های ریاضی است در سال90 نشان داد که 93هزار مورد ابتلا در کشور می‌تواند وجود داشته باشد. اگر این عدد را از تعداد موارد ثبت‌شده کم بکنیم، حدس می‌زنیم که حدود 70هزار مورد ابتلا به HIV در کشور بایستی وجود داشته باشد که خود را برای معرفی و دریافت خدمات مراقبتی و درمانی معرفی نکرده‌اند.
- یعنی حدود 70تا 75درصد افراد ناشناخته‌اند؟
این نکته بسیار مهمی برای وزارت بهداشت است. ما باید دسترسی را برای این گروه افزایش بدهیم. چون تجربه ثابت کرده که هر چقدر ما بتوانیم افرادی را که احتمال قرار گرفتن در معرض ویروس را دارند بیشتر شناسایی و تحت پوشش برنامه‌های مراقبت و درمان قرار دهیم، چرخش ویروس را در جامعه بهتر می‌توانیم کنترل کنیم. از سوی دیگر افرادی که وضعیت بیماریشان شناسایی شده است، یاد می‌گیرند که این بیماری را به دیگران منتقل نکنند. از طرف دیگر با توجه داروهایی که در کشور برای این بیماری وجود دارد، اگر درمان در مراحل اولیه بیماری شروع شود، فرد می‌تواند در کنار دیگر افراد جامعه عمر طبیعی داشته باشد. با مصرف به‌موقع داروها، بار ویروس در بدن فرد کاهش پیدا می‌کند و خود این مسئله می‌تواند جنبه پیشگیرانه را برای گردش ویروس در جامعه داشته باشد. وزارت بهداشت در تمام نقاط کشور مراکز مشاوره بیماری‌های رفتاری را راه‌اندازی کرده است که دسترسی برای همه فراهم باشد. همه خدمات مراقبت، درمان و مشاوره در این مراکز کاملا محرمانه و رایگان است. مردم باید نزدیک‌ترین مرکز نزدیک محل زندگی‌شان را بشناسند.
- یکی از نمایندگان مجلس اخیرا گفته بود که ما در برخورد با مسئله ایدز دچار دوگانگی هستیم. از یکسو می‌خواهیم مردم روش‌های انتقال بیماری را بدانند و از طرف دیگر حیای موجود در جامعه مانع از صحبت به‌صورت صریح با مردم به‌خصوص جوانان است. وزارت بهداشت چه رویکردی در این زمینه دارد؟
به‌نظر من در حال حاضر فضا نسبت به سال‌های قبل بازتر شده است، البته ما هم اعتقاد داریم که رسانه‌های عمومی اطلاع‌رسانی‌شان منطبق با آداب و سنن اجتماعی و فرهنگ ملی باشد. رسانه‌ها می‌توانند مراکز مشاوره را به مردم معرفی کنند؛ در آنجا مشاوران و متخصصان ما به‌راحتی در مورد راه‌های انتقال بیماری به افراد توضیح کامل‌تری خواهند داد.
همین که این واقعیات تکرار شود که «این بیماری درمان قطعی ندارد ولی پیشگیری از آن بسیار آسان است»، «انتقال بیماری فقط از دو الگوی رفتاری ارتباطات پر خطر محافظت‌نشده و استفاده از وسایل مشترک در معتادان تزریقی امکان‌پذیر است»، «این بیماری از طریق دست‌دادن، بوسیدن، از یک ظرف غذا خوردن، عطسه، سرفه و نیش حشرات منتقل نمی‌شود» و «مصرف داروهای روانگردان به‌شدت فرد را در معرض رفتارهای پرخطر قرار می‌دهد» کفایت می‌کند.
مردم باید یاد بگیرند که چطور از سلامتی خود محافظت بکنند. محافظت در برابر این بیماری کاری بسیار راحت و کم‌هزینه است. پایبندی و وفاداری به همسر و اصول خانواده، پرهیز از رفتار پرخطر رفتارهایی است که برای زندگی سالم و دور از HIV از افراد انتظار می‌رود.
- چرا دانشگاه علوم پزشکی کرمان برای آموزش به کشورهای منطقه انتخاب شده است، و آیا در دانشگاه‌های دیگر روی حوزه HIV کار می‌شود؟
سازمان‌های بین‌المللی متولی امر سلامت مثل سازمان جهانی بهداشت و برنامه مشترک ایدز سازمان ملل از اقدامات ایران تقدیر کرده‌اند و کشور ما و به‌عنوان یک الگو برای کشورهای منطقه شمال آفریقا و شرق مدیترانه معرفی شده است.دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان یک مرکز آموزش بین‌المللی است که پتانسیل خوبی برای تحقیق و آموزش در این حوزه دارد. به‌طورکلی سه مرکز آموزش بین‌المللی در کشور وجود دارد. سازمان جهانی بهداشت این سه مرکز را برای آموزش تأیید کرده است؛ مرکز تحقیقات ایدز که مرکز بین‌المللی آموزش درمان HIV بوده و تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه تهران است، مرکز مطالعات اعتیاد که مرکز بین‌المللی آموزش کاهش آسیب است و مرکز آموزش بین‌المللی دانشگاه علوم پزشکی کرمان نیز نظام مراقبت از ابتلا به HIV را آموزش می‌دهد. این مراکز کارشناسان کشورهای دیگر را در حوزه کاهش آسیب، درمان HIV و مراقبت HIV آموزش می‌دهند.
