امتحان وسیله یا روشی است که در آن افراد مشخصی با تعدادی پرسش‌های همخوان و هماهنگ با یکدیگر روبه‌رو می‌شوند، یا به انجام فعالیت‌های علمی وادار می‌شوند که در آن نتیجه این شرایط و در خاتمه موقعیت، می‌توان توانایی‌های افراد شرکت‌کننده در امتحان مقایسه کمی به دست آورد.
در روش‌های سنتی آموزش و پرورش ایران امتحان به عملی اطلاق می‌شود که در پایان ثلث، هرسه ماه یا نیمسال تحصیلی برای اندازه‌گیری درصد یادگیری دانش‌آموزان و تعیین قبول‌شدگان و مردودین برای ارتقای پایه تحصیلی یا دوره تحصیلی دانش‌آموزان برگزار می‌شود ولی در شیوه‌های نوین آموزش، مفهوم امتحان نقش و اهمیت بیشتری پیدا کرده و برای هدف‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
واژه ارزشیابی در فرهنگ دهخدا تحت عنوان ارزیابی به معنای «عمل یافتن هر چیز» و در فرهنگ معین به معنای «عمل یافتن ارزش و بهای هر چیز، سنجش و بررسی حدود هر چیز و برآورد کردن ارزش آن» تعریف شده است. در فرهنگ روانشناسی، آرتور ربر، ارزشیابی را در معنی عام «تعیین ارزش یا اهمیت یک چیز» و به‌صورتی ویژه‌تر، آن را به معنای «تعیین میزان موفقیت یک برنامه، یک درس، یکسری آزمایش، یک دارو و. . . در رسیدن به هدف‌های اولیه» تعریف کرده است. در فرهنگ وبستر نیز ارزشیابی به معنای «قضاوت کردن یا تعیین ارزش یا کیفیت کردن» تعریف شده است. مفهوم ارزشیابی به‌عنوان امتحان و آزمون کردن، همواره در طول تاریخ آموزش و پرورش با فرایند یاددهی- یادگیری همراه بوده است.
در آموزش و پرورش چین باستان به امتحان و ارزشیابی بیش از حد اهمیت داده می‌شد، به‌نحوی که دانش‌آموز را برای امتحان دادن در اتاق خاصی محبوس می‌کردند و از طریق سوراخی که به آن اتاق متصل بود، برای او غذا و آب می‌فرستادند. در دانشگاه جندی‌شاپور در عصر ساسانیان از دانشجویان پزشکی برای فارغ‌التحصیل شدن و ارائه اجازه‌نامه پزشکی، امتحان به عمل می‌آمده است. در مدارس عصر قاجاریه و در دارالفنون نیز امتحان و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی وجود داشت و از دانش‌آموزان به‌صورت مرحله‌ای و نهایی امتحان گرفته می‌شده و معمولاً امتحانات نهایی با تشریفات خاص و گاه حضور پادشاه برگزار می‌شده است. بر این اساس، در جریان تعلیم و تربیت برای تعیین و تشخیص میزان پیشرفت یادگیری دانش‌آموزان و میزان دستیابی به هدف‌های تربیتی، از دیرباز ارزشیابی امری ضروری می‌نموده است.
چند سالی است که مفهوم امتحان و ارزشیابی یکی شده است و هر دو به مقوله اندازه‌گیری آموخته‌های شاگردان مربوط می‌شود. پس امتحان نیز همچون ارزشیابی احتیاج به اطلاعات دارد. اطلاعات از طریق اندازه‌گیری به‌دست می‌آید و اندازه‌گیری هر چیزی احتیاج به یک وسیله دارد، بنابراین باید اندازه‌گیری را تعریف کنیم.
تعاریف ارزشیابی
ارزشیابی، تعاریف گوناگونی دارد؛ ارزشیابی فرایند منظمی است که طی آن، درباره ارزش، مطلوبیت، مؤثر بودن یا کفایت چیزی طبق ملاک‌ها و مقاصد معینی قضاوت و داوری می‌شود. این داوری مبتنی بر مقایسه دقیق داده‌های عینی با استانداردهای انتخابی است. از دیدگاه کرونباخ، ارزشیابی فرایند گردآوری اطلاعات به‌منظور اخذ تصمیم درباره برنامه آموزشی است.
با توجه به تعاریف فوق، می‌توان نتایج زیر را به‌دست آورد:
1 - ارزشیابی فرایندی منظم و نظامدار (سیستماتیک) است. بنابراین به برنامه‌ریزی دقیق نیاز دارد.
2 - ارزشیابی بیشتر یک فرایند کلی است تا جزئی؛ یعنی کل فرایند یاددهی- یادگیری را در‌برمی‌گیرد.
3 - ارزشیابی همواره به سوی هدفی متوجه است و هدف نهایی آن اصلاح و بهبود فرایند یاددهی و یادگیری است.
4 - ارزشیابی نیازمند ملاک‌های معینی است که براساس آن درباره مطلوبیت یک امر قضاوت می‌شود.
5 - ارزشیابی در نهایت به نوعی عمل و تصمیم‌گیری می‌انجامد.
پس می‌توان گفت امتحان نوعی ارزشیابی است که طبق اصول معینی انجام می‌شود و وسیله‌ای است برای توصیف و اندازه‌گیری تغییر رفتار دانش‌آموزان برای اهداف آموزش و پرورش و کمک به بهبود یادگیری آنها.
ضرورت ارزشیابی
معمولاً ارزشیابی، هنگامی ضرورت می‌یابد که در جریان یک عمل، بخواهیم تصمیم تازه‌ای اتخاذ کنیم. آن وقت است که باید اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل و تفسیر کرده و بر مبنای آن تصمیم‌گیری کنیم. در فرایند یاددهی- یادگیری، معلم پیوسته مجبور است تصمیمات تازه‌ای بگیرد.
به‌عنوان مثال، او باید تصمیم بگیرد که آیا این مطلب را باید تدریس کند؟ آیا دانش‌آموزان مطالب و مفاهیم را به درستی یادمی‌گیرند و درک می‌کنند؟ پس از این دوره تدریس تا چه اندازه دانش‌آموزان به هدف‌های آموزشی مورد نظر رسیده‌اند؟ و... . او برای پاسخگویی به هریک از این پرسش‌ها، نیازمند اطلاعاتی دقیق است که براساس ارزشیابی به دست خواهد آورد.
اندازه‌گیری چیست؟
اگر آموزگاری توانایی یا یکی دیگر از ویژگی‌های دانش‌آموزان را به‌وسیله آزمونی به کمیت تبدیل کند و آنها را به‌صورت اعداد نشان دهد گفته می‌شود که عمل اندازه‌گیری انجام داده است. پس اندازه‌گیری در آموزش و پرورش عبارت است از به‌دست آوردن اندازه‌ها و اطلاعات مربوط به یک رفتار یا ویژگی خاص به‌صورت کمیت. در واقع اندازه‌گیری نشان می‌دهد که چه مقدار از یک صفت در یک شیء یا شخص مورد نظر وجود دارد.
تفاوت آزمون با اندازه‌گیری
آزمون چیست و چه فرقی با اندازه‌گیری دارد؟آزمون یکی از وسایل اندازه‌گیری فعالیت‌های آموزشی و پیشرفت تحصیلی شاگردان است. آزمون یکی از وسایل اندازه‌گیری آموخته‌های دانش‌آموزان در جریان فعالیت‌های آموزشی است و نمی‌توان آن را کاملا با مفهوم اندازه‌گیری یکی دانست زیرا آزمون ویژگی یا صفتی را مستقیما اندازه‌گیری نمی‌کند بلکه فقط نمونه‌ای از تغییرات بالفعل را اندازه می‌گیرد. بنابراین مفهوم آزمون از اندازه‌گیری محدودتر است و معمولا به پرسش‌هایی اطلاق می‌شود که در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد تا به آنها پاسخ دهد.
اهداف امتحانات
هدف از برگزاری امتحان در نظام آموزش و پرورش چیست؟ چرا دانش‌آموزان به‌کاری که برایشان چندان خوشایند نیست وادار می‌شوند؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها می‌توان نکات متعددی عنوان کرد، ولی اهداف واقعی ارزشیابی از دید کارشناسان به این شرح است:
امتحان وسیله‌ای برای تصمیم‌گیری بهتر در مراحل مختلف تدریس و شناساندن هدف‌های تدریس به دانش‌آموزان است. امتحان راهی برای بهبود و اصلاح روش تدریس است و افزون بر آن تجزیه و تحلیل و نتایج امتحان به معلم فرصت می‌دهد که درصدد اصلاح و بهبود روش تدریس خود برآید و آن را با نیازها و استعدادهای دانش‌آموزان هماهنگ سازد.
نتایج امتحان معلم را متوجه نقاط قوت و ضعف خود می‌کند و اینکه دانش‌آموزان چه مطالبی را فرا‌نگرفته‌اند و چگونه می‌توان آنان را برای جبران کمبودها یاری کرد.
