پیاده‌روی نقش مهمی در ادراک و احساس تعلق به محیط دارد. در پایتخت سلطه تدریجی حرکت سواره بر معابر شهری، برنامه‌ریزان و طراحان شهری را از مقیاس‌ها و نیازهای انسان‌پیاده دور ساخت و نتیجه تداوم چنین روندی باعث شد حیات فضاهای عمومی با خطر روبه‌رو شود. این روند در شرایطی رخ داد که طبق الگوهای شهرسازی، زندگی شهری زمانی به اوج خود می‌رسد که شهر در خدمت انسان باشد نه در خدمت اتومبیل؛ به این ترتیب شهر و شهروند در جایگاه و نقش بایسته خود قرار می‌گیرند و زمینه حضور مردم در فضاهای شهری فراهم می‌شود. در این میان پیاده‌راه به‌عنوان راه تنفسی برای احیای نقش پیاده‌ها افقی نو را پیش روی شهرسازان و طراحان برنامه‌های جامع و تفصیلی پایتخت قرار داد. خیابان پیاده یا همان پیاده‌راه (pedestrian street) نخستین‌بار در شهرهای اروپایی نمود پیدا کرد. از دهه‌های میانی قرن بیستم میلادی به بعد، این اندیشه در شهرهای اروپایی با هدف خارج‌کردن محدوده‌های تاریخی شهرها از تسلط اتومبیل و برای حفاظت از بافت‌های کهن و احیای حیات اجتماعی، به اجرا در آمد. درواقع یکی از مهم‌ترین گرایش‌های جدید شهرسازی جهان، توجه به حرکت پیاده و نیازهای آن به‌عنوان یک موضوع فراموش شده مهم شهری است.
در 3-2دهه اخیر، در نتیجه اوج‌گیری و حاد‌شدن مشکلات شهری مانند آلودگی محیط، دشواری رفت‌وآمد، ناامنی راه‌ها، انحطاط مراکز تاریخی شهرها، افت کیفیت فضاهای شهری و افول ارزش‌های بصری، واکنش گسترده‌ای علیه سلطه حرکت موتوری و کاهش تحرکات پیاده در جهان و ازجمله تهران به‌وجود آمده است. در این زمینه، بازیابی و توسعه فضاهای پیاده به یکی از محورهای برنامه‌ریزی و طراحی شهری بدل شده که از آن به‌عنوان «جنبش پیاده گستری» یاد می‌شود. جنبش گسترش فضاهای پیاده، نه‌تنها سیمای کالبدی شهرها را تحت‌تأثیر خود قرار داده بلکه تغییرات نوینی در کیفیت زندگی شهری و رفتار اجتماعی و فرهنگ مردم ایجاد کرده است. همچنین الگوها و روش‌های جدیدی برای حل مسائل شهری ارائه شده که موجب تحولی عمیق در نظریه‌ها و روش‌های شهرسازی، به‌ویژه در عرصه ساماندهی فضاهای شهری شده است.
تجربه اروپایی
اندیشه تبدیل مسیرهای شهری به خیابان‌های مختص پیاده، در محدوده تاریخی و مرکزی شهرهای اروپایی ابتدا به‌صورت تجربه‌ای محلی در یکی از خیابان‌های خرید مرکز شهر «اسن» آلمان به اجرا درآمد. توجه به این امر پس از جنگ جهانی دوم و فرارسیدن زمان بازسازی شهرهای اروپایی شکل مشخص‌تری پیدا کرد. موفقیت اجرای طرح «اسن» شرایطی را فراهم کرد که تا دهه80 میلادی، غالب بخش‌های مرکزی و تاریخی شهرهای عمده اروپا به روی اتومبیل‌ها بسته شدند. تجربه خیابان شانزه‌لیزه پاریس از بزرگ‌ترین تجربه‌های اروپایی در صنعت پیاده‌راه سازی دهه‌های اخیر محسوب می‌شود.
نخستین تجربه ایرانی
در تهران اما از سال85 این تجربه لباس واقعیت پوشید و در خیابان صف به‌عنوان نخستین پیاده‌راه شهری، اجرا شد. این خیابان با اهدافی نظیر ایمنی، امنیت، راحتی، پیوستگی، آسایش، انسجام سیستم و جذابیت برای شهروندان، از شمال و جنوب مسدود و کف خیابان به سنگفرش‌های یکدست و هماهنگ مزین شد. المان‌های زیباسازی مانند لامپ‌های مخفی و سرچراغ‌های قجری در کنار نیمکت‌های هماهنگ با رنگ زمینه پیاده راه، در طراحی استفاده و لبه‌های یکدست مغازه‌ها و صنف حاضر در خیابان به دقت اجرا شد. در بعد تاریخی، خیابان صف یا همان باغ‌سپهسالار که به‌علت وجود باغ میرزاحسین‌خان در محدوده آن، به خیابان پشت باغ سپهسالار معروف است، در میان بافت تجاری مرکز شهری تهران در منطقه 12واقع شده و یک محور تجاری قوی است که در مقیاس شهری و حتی کشوری عمل می‌کند. این خیابان، راسته‌ای از باغ بزرگ سپهسالار در دوران قاجار است که در دوران پهلوی اول بیشتر به‌عنوان محوری تفریحی- گردشی برای مردم شهر تهران عمل می‌کرد و معبری تفرجگاهی محسوب می‌شد. تغییر شکل و کاربری این خیابان در دوران حکومت پهلوی دوم صورت گرفت. در این دوران رشد کاربری تجاری در منطقه مرکزی شهر تهران انجام شد. نکته قابل توجه در اکثر راسته‌های تجاری این دوره، تجمع صنفی خاصی از تجار بود که خود عامل حفظ و رشد این مجموعه‌هاست. کیفیت پیاده‌راه صف به‌عنوان نخستین پیاده‌راه شهر تهران، در تحقیقی در سال1389 مورد بررسی قرار گرفت. براساس مؤلفه‌های کیفیت که شامل 11پارامتر بود، تنوع، انعطاف‌پذیری، نظافت و پاکیزگی، هویت، فرم و کالبد، سرزندگی، کارایی، آسایش و راحتی، تمایز و تشخص، دسترسی، ارتباط و نفوذپذیری در آن دیده شد.
پیاده‌راه خرید گردشی
تجربه بعدی در مهم‌ترین محور خرید گردشی پایتخت رخ داد. از سال88 خیابان 15خرداد که سال‌ها مورد نگرانی شهرداران تهران بود و هر نوع تغییر در آن محکوم به شکست، با ارائه طرح پیاده‌راه و مسدود‌شدن عبور وسایل نقلیه موتوری از چهارراه گلوبندک تا خیابان ناصرخسرو، به پیاده‌راه تبدیل شد. این مسیر که تغذیه‌کننده اصلی شاخه‌های بازار سنتی شهر محسوب می‌شود، با حذف خودروها به مکانی مناسب برای خرید و گردش تبدیل شد و تعبیه درشکه‌ها نیز به ساختار سنتی آن کمک کرد. این طرح در سال90 با اتصال میدان 15خرداد و خیابان صوراسرافیل از جنوب و خیابان باب‌همایون از شمال به یکی از مطلوب‌ترین محورهای خرید شهر تبدیل شد تا حجم قابل‌توجهی از خودروهای آلاینده از سطح مسیرهای این منطقه حذف شود.
پیاده‌راه تاریخی
اگرچه پیاده‌راه سازی در شهرهای بزرگ اغلب با دشواری‌هایی همراه است اما می‌توان این تجربه را از محله‌هایی با ابعادی کوچک آغاز کرد؛ چنانچه بسیاری از شهروندان اروپایی قسمتی از مراکز تاریخی خود را تبدیل به محله‌های پیاده (بدون ماشین) کرده‌اند. با این همه تردیدی نیست که حذف وسایل نقلیه موتوری در شهرها بدون درنظرگرفتن شرایط اقلیمی و اجتماعی غیرممکن بوده و ممکن است شهر را به فضایی ناامن و پرمسئله تبدیل کند. پیاده‌راه جماران با عنوان «خورشیدسرا» چندی پیش در محله‌‌ای به بهره‌برداری رسید که برای مردم کشور تاریخ‌ساز بوده است. در این طرح حفظ ارزش‌های ذاتی، اعتباری و دلالت‌های تاریخی مکان موجب شد تا مدیریت شهری علاوه بر حسینیه‌های جماران و بیت امام‌خمینی(ره)، باغ خسروشاهی و باغ امیرسلیمانی را نیز به طرح اضافه کند و تمامی فضاهای متصل میان این کوچه‌های تاریخی را برای بازدیدکنندگان و مشتاقان به شکل پیاده‌راه درآورد. عناصر دارای قابلیت طراحی مفهومی خورشید سرای جماران شامل ساختمان اصلی باغ، ساختمان آجری که امام(ره) در آن سکونت داشت و ساختمان انتهایی باغ است که پوشش گیاهی خاص مجموعه که شامل درختان مورد علاقه امام(ره)، نمازخانه و مسیر قدم زدن ایشان است، حفظ خواهد شد.
پیاده‌راه فرهنگی
تجربه خیابان‌های فرهنگی اروپایی و پیادهروهای فرهنگی که هر از چندگاهی در تهران، میزبان هنرمندان شهر بود، مدیریت شهری تهران را بر آن داشت تا بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین طرح پیاده‌راه شهری را در محدوده محور تاریخی خیابان 17شهریور اجرا کند. در طرح پیاده‌راه‌های استاندارد شهری، علاوه بر آنکه تأکید می‌شود عابرین پیاده در تمامی سنین و سطوح توانایی باید قادر باشند به‌طور ایمن و آسان با پای پیاده یا با وسایل جابه‌جایی حرکت (سفر) کنند، توجه ویژه‌ای به المان‌های فرهنگی و زیبایی شناسانه محیط می‌شود. هر پیاده‌راه فرهنگی باید زمینه‌های لازم برای حضور افراد در محیطش را فراهم کند. با درنظر گرفتن این تعریف، طرحی برای خیابان 17شهریور پی‌ریزی شد. محور این طرح بر میدان امام حسین (ع) استوار شد که با وجود نقش بی‌بدیل در کمربند شرقی- غربی پایتخت و وجود مسجد امام‌حسین(ع)، زمینه‌های لازم برای تبدیل شدن به نخستین نماد مذهبی- آیینی شهر را داشت. خیابان 17شهریور نیز از محدوده این میدان تا میدان شهدا مسدود و سنگفرش شد و فضای سبز و آبراه‌های طولی این پیاده‌راه 2200متری را به فضایی بی‌بدیل در شهر مبدل ساخت.
طرح جامع عابرپیاده
برنامه‌ریزی برای ساماندهی فضاهای پیاده در سال‌های اخیر در بسیاری از شهرهای دنیا ازجمله تهران مورد توجه قرار گرفته است. در سال1387 طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک شهر تهران تهیه‌شد که یک بخش از آن تهیه طرح دوچرخه و پیاده‌راه بود. طرح جامع عابرپیاده شامل شناسایی و ویژگی‌های عابرین پیاده، شناسایی مسائل و مشکلات تعیین اهداف، مقاصد و ارائه اقدامات در قالب طرح جامع پیاده‌روی تعریف شده است. طرح جامع پیاده‌روی تهران در موارد زیر برای تغییر در شهر تصریح می‌کند:
بهبود دسترسی ایمن دانش‌آموزان به بیش از 1800مدرسه در شهر تهران
بهبود دسترسی عابرین پیاده به سیستم حمل‌ونقل ریلی و اتوبوس سریع‌السیر در مسیرهای منتهی به ایستگاه‌ها
مناسب‌سازی حرکت عابرین پیاده برای دسترسی به حمل‌ونقل عمومی
با توجه به طرح جامع عابر پیاده برای بهبود وضعیت پیاده‌روها می‌بایست در طول 555کیلومتر از پیادهروهای شهر تهران اقدامات اصلاحی شامل موارد زیر انجام گیرد:
ایجاد شیب مناسب در معابر پیاده به‌منظور ایجاد سهولت دسترسی
تعریض معابر پیاده و رعایت حداقل عرض مناسب
ایجاد روسازی مناسب همراه با تنوع و زیبایی جهت حرکت مناسب عابرین پیاده
ایجاد و جانمایی مناسب مبلمان شهری
تأمین روشنایی کافی در معابر پیاده‌روی به‌منظور ایجاد آرامش و امنیت
ایجاد و جانمایی مکان‌های مناسب برای استراحت عابرین پیاده به‌خصوص در پیادهروهای قسمت‌های مرکزی شهر
تأمین تسهیلات مناسب برای افراد معلول برای استفاده یکسان از امکانات سایر کاربران
جداسازی معابر پیاده از مسیر سواره‌رو و تأمین ایمنی لازم
حفاظت، تعمیر و نگهداری از تسهیلات ایجاد شده برای عابرین پیاده
جلوگیری از موانع ایجادشده برای عابرین پیاده نظیر عملیات ساختمانی
به‌منظور تشویق شهروندان به پیاده‌روی، پارکینگ‌های عمومی می‌بایست در دسترسی عابرین قرار گیرد.
ایجاد پیاده‌راه‌ها در محدوده بازار واقع در منطقه 12شهر تهران، بازارهای مبل در مناطق 4 و 17 شهرداری تهران و محدوده عبدل‌آباد واقع در منطقه 19تهران همراه با ایجاد تسهیلات ذیل:
ایجاد فضای مناسب برای حرکت راحت و بدون تداخل عابران پیاده
ایجاد پارکینگ‌هایی در خارج از محدوده برای استفاده کاربران
سهولت دسترسی به حمل‌ونقل عمومی
ایجاد تسهیلاتی از قبیل روشنایی، شیر آتش‌نشانی، محل عبور وسایل نقلیه اضطراری
ایجاد نیمکت‌های استراحت، آب‌نماها، رستوران‌های کنار خیابان و مناظر زیبا
ایجاد سرپناه‌های مناسب جهت حفاظت در مقابل تغییرات جوی
فراهم‌کردن فضاهایی برای بارگیری و تخلیه
اجرای اقدامات حمایتی نظیر ایمنی پیاده و آموزش ایمنی برای توسعه طرح جامع عابر پیاده.
