وقتی قرار باشد درباره معنا یا شخصیتی قدسی باشد صعوبت‌های خاص خود را دارد و باید مؤلفه‌های بسیاری را برای فراهم آمدن آن به استخدام درآورد و از این رو این اتفاق باید، که در حوزه پژوهش‌های دینی ما فقدانش بسیار زیان‌بار نیز است، بسیار کم پیش می‌آید.با این اوصاف وقتی می‌شنویم که در نمایشگاه کتاب امسال شاهد انتشار دایره‌المعارف حضرت زهرا(س) هستیم، دایره‌المعارفی با عنوان اصلی «الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء(س)» کنجکاوی جویاشدن از آن ما را به سراغ این مجموعه که عنوانی مبارک دارد، می‌کشاند.
این موسوعه به همت انتشارات «دلیل‌ما» و کوشش آقای اسماعیل انصاری زنجانی در 25 جلد تنظیم و عرضه شده است. بنا بر اظهارات مؤلف در مقدمه کتاب، کار جمع‌آوری منابع و اسناد و سپس ارزیابی و تألیف، بیست سال زمان برده است. این دایره‌المعارف حاصل مطالعه و بررسی سی هزار کتاب مربوط به حضرت زهراست، به گونه‌ای که خواننده را از مراجعه به کتابی دیگر بی‌نیاز می‌گرداند. در اینجا نگاهی داریم به ساختار و مطالب عرضه شده در این دایره‌المعارف:
مطالب مربوط به فاطمه زهرا(س) از آغاز خلقت تا روز قیامت در سه بخش در نظر گرفته شده است:
حضرت زهرا (س) قبل از این عالم.
حضرت زهرا (س) در این عالم.
حضرت زهرا (س) بعد از این عالم.
با توجه به این که اکثر مطالب مربوط به حضرت دربارة این عالم از تولد تا شهادت آن حضرت است بخش «قبل از این عالم» در جلد اول و بخش «بعد از این عالم» در جلد آخر موسوعه قرار داده شده و بخش «در این عالم» در مجلدات 2 تا 24 فراهم آمده است.
بخش «قبل از این عالم» در موسوعه شامل سه عنوان است:
آغاز خلقت حضرت در کنار چهار نور پاک
خلقت آن حضرت هزاران سال قبل از خلق حضرت آدم(ع)
خلقت نورانی حضرت و نیز کیفیت آن.
بخش «بعد از این عالم» نیز شامل پنج عنوان است:
جلالت و عظمت آن حضرت در قیامت.
حضور فاطمه (س) کنار پیامبر(ص) در روز محشر.
بیان مظلومیت امام حسین (ع) توسط زهرا(س) در قیامت.
شفاعت آن حضرت در قیامت.
مقام عظیم حضرت زهرا (س) در بهشت.
بخش «حضرت زهرا (س) در این عالم» در ده قسمت تنظیم شده است. پنج قسمت آن مراحل زندگی حضرت از ولادت تا شهادت است و پنج قسمت دیگر مسائل جانبی مربوط به آن حضرت است. مراحل زندگی حضرت به پنج مرحله تقسیم شده است: ولادت تا ازدواج، ازدواج، دوران پدر، بعد از رحلت پدر تا شهادت، شهادت.
مرحلة «ولادت تا ازدواج» حضرت شامل شش بخش است: انعقاد نطفة حضرت، تاریخ ولادت، کیفیت ولادت، دوران اقامت در مکه، هجرت به مدینه، اقامت در مدینه.مرحلة «ازدواج حضرت» شامل دوازده بخش است: کفویت آن حضرت با امیرالمؤمنین (ع)، امر خداوند در ازدواج آن حضرت، خواستگاری از حضرت، تاریخ ازدواج حضرت، برنامه ازدواج حضرت، مهریه حضرت، مراسم عقد حضرت، جهیزیه حضرت، مراسم عروسی حضرت، ولیمه و پذیرایی در عروسی حضرت، نقل و نثار مجلس عروسی، ولادت فرزندان حضرت.
مرحلة «دوران پدر» نیز شامل شش بخش است: قضایای حضرت زهرا (س) در ارتباط با پیامبر (ص)، قضایای مربوط به امیرالمؤمنین (ع)، قضایای مربوط به فرزندان حضرت، قضایای حضرت مربوط با همسران پیامبر(ص)، قضایای آن حضرت با اصحاب، قضایای آن حضرت با ملائکه.
اما مرحلة «دوران بعد از پدر تا شهادت» بیشترین و مهم‌ترین ماجراهای زندگی حضرت زهرا(س) را در بردارد که در یک جمع‌بندی در شانزده قسمت آمده است: مدت حیات حضرت بعد از پدر، آتش زدن در خانه، ضرب و جرح حضرت، دفاع آن حضرت از امیرالمؤمنین (ع)، فرزندش حضرت محسن (ع)، غصب حقوق حضرت، ماجرای فدک، غصب ارث حضرت، خطبه فدکیه، بیماری حضرت، مصیبت‌های حضرت، بیت‌الاحزان، عیادت دشمنان از حضرت، وصایای حضرت.
مرحلة «شهادت حضرت» شامل سیزده بخش است: مدت عمر حضرت، اولین کسی که به پدر ملحق شد، سبب شهادت، تاریخ شهادت، کیفیت شهادت، امیرالمؤمنین(ع) در شهادت آن حضرت، غسل حضرت، دفن حضرت، قبر مخفی حضرت زهرا(س)، مرثیه درباره حضرت، علی(ع) بعد از شهادت حضرت، فرزندان حضرت پس از شهادتش، عموم مردم پس از شهادت آن حضرت.
در تقسیم بندی مطالب کتاب پنج قسمت مربوط به مسائل درباره حضرت در پنج قسمت ارائه شده است:
قسمت اول درباره زندگانی شخصی حضرت در شش بخش است: کار حضرت در خانه، وسائل زندگی حضرت، غذای حضرت، لباس آن حضرت، خدمتگزاران حضرت، انگشتر حضرت.
قسمت دوم درباره مختصات حضرت در پانزده بخش است: محور بودن حضرت در جمع اهل بیت(ع)، نسل پیامبر(ص) از آن حضرت، امامان از نسل حضرت، حضرت مهدی(عج) از نسل او، نام‌ها و القاب و کنیه‌های حضرت، علت نام‌های حضرت، پاره تن پیامبر(ص)، مقام سیده‌النساء، سلام خداوند به آن حضرت، هدایای الهی برای آن حضرت، انسیه حوراء، مصحف فاطمه (س)، لوح حضرت، معرفت آن حضرت، حضرت در اصحاب کساء، حضرت در اصحاب مباهله.
قسمت سوم درباره دوستان و دشمنان حضرت در شش بخش است: محبت حضرت، دشمنان حضرت، بدگویی از دشمنان حضرت، جزای اذیت حضرت، اذیت‌کنندگان او.
قسمت چهارم در اوصاف حضرت در نوزده بخش است: ایمان حضرت، برکات حضرت،گریه حضرت، جود و بخشش حضرت، حجاب حضرت، حیای حضرت، خصائص حضرت و ویژگی‌های حضرت، بوی خوش آن حضرت، زهد حضرت، شمائل و سیمای حضرت، صدق حضرت، صبر آن حضرت، طهارت حضرت، عبادت حضرت، عصمت حضرت، علم حضرت، غضب و رضای حضرت، فضایل حضرت، نور حضرت.
قسمت پنجم درباره متعلقات حضرت در شانزده بخش است: مادر حضرت، نسل حضرت، اوقاف و صدقات حضرت، خواب‌های حضرت، اشعار منسوب به حضرت، معجزات حضرت، آیات مربوط به حضرت، تسبیح حضرت، دعاهای حضرت، زیارات حضرت، نمازهای حضرت، درود و صلوات بر حضرت، کسانی که حضرت را در خواب دیده‌اند، کسانی که از حضرت روایت کرده‌اند، احادیث وارده از آن حضرت، کتاب‌های تألیف شده درباره حضرت.
در مقدمه کتاب انگیزه و تصمیم و مراحل آماده سازی موسوعه برای مخاطبین بیان شده است. این مقدمه شامل چهار بخش اساسی در حدود دویست صفحه است که آغاز جلد اول را تشکیل می‌دهد و شامل مطالب زیر است:
1 - آغاز و انگیزة تألیف موسوعه
2 - مراحل تدوین و تألیف موسوعه
3 - نگاهی به منابع موسوعه
4 - خلاصه‌ای از زندگانی حضرت زهرا(س)
در قسمت اول انگیزه‌های تألیف چنین دایره‌المعارف عظیمی برای مخاطبین بیان شده است. در قسمت دوم مراحلی که تدوین این موسوعه طی بیست سال پشت سر گذاشته، توضیح داده شده است. در قسمت سوم بیش از دو هزار عنوان از منابع موسوعه به عنوان نمونه معرفی شده است. قسمت چهارم در واقع چکیدة همه جلدهای موسوعه است که به صورت خلاصه دوره زندگانی حضرت زهرا (س) را مرور کرده است.
برای هر جلد حدود چهارصد صفحه در نظر گرفته شده است. هر یک از بخش‌های سه‌گانه کتاب به چند قسمت اصلی با عنوان مطاف تقسیم شده است. هر مطاف نیز به چند فصل تقسیم گردید.
فصل‌هایی که در هر یک از جلدهای کتاب قرار داده شده‌اند، بدین شرح است:
جلد اول: مقدمه، قسم اول: فاطمه(س) قبل از این عالم، شامل سه مطاف: آغاز خلقت حضرت، خلقت قبل از آدم (ع)، خلقت نوری حضرت.
جلد دوم: قسم دوم: فاطمه (س) در این عالم، شامل شش فصل از مطاف اول: انعقاد نطفه، تاریخ ولادت، کیفیت ولادت، اقامت در مکه، هجرت به مدینه، اقامت در مدینه.
جلد سوم شامل سه فصل از مطاف دوم: کفویت با علی (ع)، ازدواج به امر خدا،خواستگاری.
جلد چهارم شامل فصل چهارم تا یازدهم از مطاف دوم: تاریخ ازدواج، کیفیت ازدواج، مهریه، عقد حضرت، جهیزیة، عروسی و شب زفاف، ولیمه عروسی، نثار عروسی.
جلد پنجم شامل هفت فصل از مطاف سوم: ولادت فرزندان، ولادت امام حسن(ع)، ولادت امام حسین(ع)، ولادت حضرت زینب(س)، ولادت حضرت ام‌کلثوم(س)، دختری به نام رقیه، شهادت حضرت محسن.
جلد ششم شامل سه فصل از مطاف چهارم: احوال حسنین(ع) در ارتباط با مادر، احوال خاص امام حسن(ع) در رابطه با مادر، احوال خاص امام حسین(ع) در رابطه با مادر.
جلد هفتم شامل پنج فصل دیگر از مطاف چهارم: مصائب امام حسین(ع) در رابطه با مادر، زیارت امام حسین(ع) در رابطه با مادر، فرزندان معصوم حضرت، فرزندان غیرمعصوم حضرت، داستان ساختگی ازدواج حضرت ام‌کلثوم با عمر.
جلد هشتم شامل فصل اول از مطاف پنجم: احوالات حضرت در رابطه با پیامبر(ص).
جلد نهم شامل فصل دوم تا پنجم از مطاف پنجم: احوالات حضرت امیرالمؤمنین(ع) با اصحاب، با همسران پیامبر (ص)، با ملائکه.
جلد دهم شامل فصل اول و دوم از مطاف ششم: مدت عمر حضرت بعد از پدر، ماجرای آتش زدن درب خانه.
جلد یازدهم شامل سه فصل از مطاف ششم: ضرب و جرح و اذیت حضرت، دفاع آن حضرت از امیرالمؤمنین(ع)، شهادت فرزندش حضرت محسن (ع).
جلد دوازدهم شامل چهار فصل از مطاف ششم: فدک چیست؟ اعطای فدک به فاطمه(س)، غصب فدک، ماجراهای فدک بعد از غصب.
جلد سیزدهم شامل دو فصل از مطاف ششم: ارث فاطمه(س) از پیامبر(ص) و غصب حق حضرت، خطبه‌های حضرت.
جلد چهاردهم شامل هشت فصل از مطاف هفتم: بیماری حضرت، مصائب حضرت، مظلومیت حضرت، بیت‌الاحزان، عیادت ابوبکر و عمر، وصایای حضرت، مدت عمر حضرت، اولین ملحق شونده به پیامبر (ص).
جلد پانزدهم شامل پنج فصل از مطاف هفتم: سبب شهادت حضرت، تاریخ شهادت، کیفیت شهادت، غسل و کفن حضرت، خاکسپاری حضرت.
جلد شانزدهم شامل پنج فصل از مطاف هشتم: قبر حضرت، مرثیه درباره حضرت، علی(ع) بعد از شهادت حضرت، احوال اولاد حضرت بعد از شهادت حضرت، احوال عموم مردم بعد از شهادت حضرت.
جلد هفدهم شامل هفت فصل از مطاف نهم: خانه حضرت، کار حضرت در خانه، اثاث زندگی حضرت، غذا و خوراک حضرت، لباس حضرت، خدمتگزاران حضرت، انگشتر حضرت.
جلد هجدهم شامل هشت فصل از مطاف دهم: محور بودن حضرت در اهل بیت(ع)، نسل پیامبر(ص) از حضرت زهرا، امامت از نسل حضرت فاطمه(س)، حضرت مهدی(عج) از نسل حضرت، نام‌های حضرت، علت نام‌های حضرت، پاره تن پیامبر(ص)، سیده‌النساء.
جلد نوزدهم شامل هشت فصل از مطاف دهم: سلام خداوند به حضرت، هدایای الهی برای حضرت، انسیه حوراء، مصحف فاطمه(س)، لوح فاطمه، معرفت حضرت، یکی از اصحاب کساء، یکی از اصحاب مباهله.
جلد بیستم شامل شش فصل از مطاف یازدهم: محبت حضرت، دشمنان حضرت، بدگویی از دشمنان حضرت، جزای اذیت حضرت، اذیت کنندگان حضرت.
جلد بیست‌ویکم شامل نوزده فصل از مطاف دوازدهم: ایمان حضرت، برکات حضرت، گریه حضرت، جود و بخشش حضرت، حجاب حضرت، حیای حضرت، خشیت و ترس حضرت از خداوند، بوی خوش آن حضرت، زهد حضرت، شمائل و سیمای حضرت، صدق حضرت، صبر آن حضرت، طهارت حضرت، عبادت حضرت، عصمت حضرت، علم حضرت، غضب و رضای حضرت، فضایل حضرت، نور حضرت.
جلد بیست و دوم شامل پانزده فصل از مطاف سیزدهم: مادر حضرت، نسل حضرت، اوقاف و صدقات، خواب‌های حضرت، اشعار منسوب به حضرت، معجزات حضرت، آیات مربوط به حضرت، تسبیح حضرت، دعاهای حضرت، زیارات حضرت، صلوات حضرت، درود و صلوات بر حضرت، کسانی که حضرت را در خواب دیده‌اند، کسانی که از حضرت روایت کرده‌اند، احادیث وارده از آن حضرت.
جلد بیست‌وچهارم: قسم سوم: فاطمه(س) بعد از این عالم، شامل پنج مطاف: جلالت و عظمت آن حضرت در قیامت، حضور فاطمه(س) کنار پیامبر(ص) در روز محشر، بیان مظلومیت امام حسین(ع) توسط زهرا(س) در روز قیامت، شفاعت آن حضرت در قیامت، مقام عظیم حضرت زهرا(س) در بهشت.
جلد بیست و پنجم شامل فهرست‌های پنج‌گانه، فهرست آیات، اعلام، مکان‌ها، وقایع و ایام، منابع است که پژوهشگران را در مطالعه و تدقیق در کتاب بسیار کارآمد خواهد بود.
با اوصاف یادشده از این موسوعه همچنین پرسش‌هایی را با مؤلف کتاب در میان گذاشتیم که از نظرتان می‌گذرد.
- چرا این کتاب به عربی منتشر شده، آیا برای انتشار آن به فارسی برنامه‌ای دارید؟
- با توجه به این که اسناد و منابع مورد استفاده در این دایره‌المعارف اعم از آیات، احادیث و کتاب‌های تاریخی همه عربی هستند و متون فارسی هم از روی آنها ترجمه شده‌اند لذا در مرحله اول مبنا بر انتشار عربی آن گذاشته شد تا در مرحله بعد ان‌شاء‌الله به فارسی نیز منتشر شود. در انتشار فارسی، این اثر خلاصه خواهد شد و احتمالاً اسناد مفصل آن حذف می‌شود. زیرا کسانی که اهل استفاده از اسناد و منابع هستند از همان نسخه عربی نیز می‌توانند استفاده کنند.
- آیا برای انتشار کتاب در کشورهای عربی برنامه‌ای دارید؟
- از انتشار دایره‌المعارف هنوز بیش از چند ماه نمی‌گذرد. ولی در عین حال برای انتشار این اثر در لبنان در حال رایزنی هستیم. باید اشاره کنم در نمایشگاه کتاب تعداد قابل توجهی از دایره‌المعارف حضرت زهرا خریداری و به کشورهای عربی برده شده است.
- آیا اصل بی‌طرفی در تألیف این دایره‌المعارف رعایت شده است. با توجه به این که این اثر در فضای شیعی تدوین شده چقدر در میان اهل تسنن می‌تواند دارای مرجعیت و مقبولیت گردد. آیا روایات خلاف معتقدات ما نیز در این اثر نقل و بررسی شده است؟
- ابتدا باید گفت معنای دایره‌المعارف و بی‌طرفی علمی این نیست که ذائقه و پسند مخاطب روش علمی را متأثر کند. یعنی بر اساس مصالح و جریانات نمی‌شود واقعیت را فدا کرد. در دایره‌المعارف مجموعه‌ای از اطلاعات عرضه می‌شود تا هر شخص با هر معتقداتی بتواند استفاده کند و به عنوان مثال با مطالعه این کتاب بفهمد که فاطمه زهرا(س) اساساً کیست؟ یا با مطالعه دایره المعارف بفهمد که درباره فاطمه زهرا تاکنون چه مطالبی از اعم موافق و مخالف گفته شده.
لذا در این کتاب روایات از اهل تسنن، تشیع، یهود، نصاری، زیدی و دیگران همه گردآوری شده است. امروزه دیگر زمان تعصب فرقه‌ای و مذهبی گذشته است و مردم با ارزیابی اطلاعات قادر به قضاوت هستند. در این موسوعه تلاش شده که حتی یک مورد، مؤلف تحلیل یا قضاوت نکند و فقط روایات نقل شده است. بسیاری از روایات از کتب اهل سنت نقل شده است. در هر موضوعی همه روایات موافق و مخالف را کنار هم قرار داده‌ایم و قضاوت را به عهده خواننده قرار داده‌ایم.
