هرچند رژیم حقوقی دریای خزر برای استفاده از منابع طبیعی بزرگ‌ترین دریاچه جهان، همچنان ابهام‌هایی را باقی گذاشته و ضرورت مذاکرات دیپلماتیک با 4کشور دیگر را اجتناب‌ناپذیر کرده است اما در همین شرایط به‌نظر می‌رسد 4کشور دیگر تمرکز ویژه‌ای روی بهره‌برداری از این منابع داشته‌اند. ایران اما به‌دلیل اتکا به ذخایر خلیج‌فارس، توجه کمتری به این بخش داشته و همین موضوع عقب‌ماندگی‌هایی را به‌وجود آورده است. این عقب‌ماندگی به‌ویژه در بخش انرژی محسوس است. در شرایطی که کشورهای روسیه و آذربایجان برداشت‌های نفتی مطلوبی از این دریا دارند، ایران به تازگی نخستین مشعل نفتی خود را در این دریا روشن کرده است و تا بهره‌برداری نفت همچنان فاصله دارد. در بخش شیلات به‌دلیل سنتی بودن، صیادی ایران در خزر، وضعیت بهتری حاکم است و ایران در این بخش سعی در حفظ سهم خود داشته هرچند که افول بی‌سابقه برداشت ماهیان خاویاری به دلایل مختلف زیست‌محیطی و عدم‌صیانت کشورهای دیگر از این ماهی ارزشمند، عدم‌النفع قابل‌توجهی را متوجه کشور ساخته است. زمانی برداشت خاویار صادراتی ایران از 300تن عبور کرده بود که در حال حاضر این آمار به کمتر از یک تن رسیده است. بخش دیگری از فعالیت‌ها در کرانه‌های دریای خرر به بنادر و کشتیرانی مرتبط می‌شود که ایران در این زمینه هم در حال توسعه فعالیت‌هاست. هرچند که تحریم‌های اقتصادی طی سال‌های اخیر هم به روند توسعه بنادر و هم به تجارت با کشورهای حوزه خزر آسیب‌هایی را وارد کرده است اما بنادر شمالی همچنان نقش مهمی در تجارت کشور داشته‌اند.
منافع اقتصادی ایران حول دریای خزر در شرایط جدید و پس از توافق هسته‌ای، بیش از گذشته مورد اهمیت قرار گرفته است چراکه با توجه به کاهش فشار تحریم‌ها و احتمالا لغو کامل آن پس از توافق نهایی، شرایط بهتری برای استفاده از منابع خزر فراهم خواهد آمد. در این مرحله شناخت و بررسی کامل منافع کشور اهمیت فراوانی دارد تا بتوان برنامه‌ریزی بهتری در این بخش داشت.
ابتدای هفته جاری مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام همایشی را با عنوان «منافع بهینه ایران در دریای خزر چیست و چگونه تأمین می‌شود؟» برگزار کرد تا اهمیت این موضوع از سوی این نهاد تحقیقاتی و مؤثر گوشزد شده باشد. در این سمینار به غیراز مباحث ژئوپلیتیک منطقه‌ای، نمایندگان وزارت نفت، کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران و سازمان شیلات حضور یافتند تا به‌طور تخصصی گزارشی از سهم ایران از منافع دریای خزر در بخش انرژی، شیلات، بنادر و کشتیرانی ارائه دهند.
بی توجهی به نفت شمال
فعالیت ایران در اکتشاف نفت از دریای خزر هیچ‌گاه به‌طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است. در حال حاضر آذربایجان بزرگ‌ترین تولید‌کننده نفت در دریای خزر است و روسیه در رتبه بعدی قرار دارد اما عملیات برداشت نفت ایران از این دریا هنوز به مرحله تولید نرسیده است. ایران از سال 1346فعالیت خود را برای اکتشاف نفت در دریای خزر آغاز کرده است. 3 چاه اکتشافی اما در سال‌های 1368تا 1376در این دریا حفر شد اما به‌دلیل آنچه اقتصادی نبودن پروژه نامیده شد، این عملیات رها شد. پس از آن شرکت‌های داخلی کار حفاری را ادامه دادند. احتیاج به دستگاه‌های حفاری نیمه شناور و بسته بودن محدوده خزر موجب شد تا امکان راهیابی این دستگاه وجود نداشته باشد و ساخت این دستگاه در داخل آغاز شود. عملیات ساخت این دستگاه 9سال طول کشید و پس از آن شرکت حفاری شمال توانست در میدان سردارجنگل چاه‌هایی با عمق 720متر حفر کند و در نهایت در سال 91بعد از 104سال از قدمت حفاری در ایران نخستین چاه در دریای خزر به نفت رسید و شعله آن در سطح دریا روشن شد.
کشورهای حوزه دریای خزر از سال‌ها پیش از این موهبت بهره‌برده‌اند اما ایران به‌دلیل اتکا به منابع نفتی جنوب در خلیج‌فارس، به نفت شمال کشور توجه چندانی نکرد. در گذشته با قراردادهایی که استفاده از منابع خزر را برای 5کشور مشاع اعلام کرده بود، امکان برداشت نفت از تمامی نقاط دریا برای ایران وجود داشت اما این فرصت طلایی از دست رفت و همچنان هم نگاهی جدی به این موضوع وجود ندارد.
در این حوزه آذربایجان از سال 1945نخستین چاه نفتی را حفر کرد. قزاقستان هم سرمایه‌گذاری در این بخش را آغاز کرده و برنامه‌ریزی برای تولید 5میلیون بشکه نفت را در سال 2025انجام داده است.مجموعا یک هزار و 300میلیون تن نفت در خزر پیش‌بینی شده است که می‌تواند این منطقه را بعد از خلیج‌فارس به قطب دوم انرژی دنیا تبدیل و مشتریانی از اتحادیه اروپا و کشورهای شرق آسیا را به‌خود جلب کند.
نماینده شرکت حفاری شمال در همایش «منافع بهینه ایران در دریای خزر چیست و چگونه تأمین می‌شود؟» اعلام کرد که بهترین راه، تمرکز بر نفت حوزه خزر است و باید برای این کار ابتدا دکل و پرچم ایران را برای حفاری در خزر برپا‌سازیم و سپس اگر معرضی از کشورهای منطقه وجود داشت با آنها وارد مذاکره شویم؛ چراکه با سیاست صبر، فرصت‌ها از بین می‌رود.
در حال حاضر روسیه موفق شده است که 300میلیون تن مواد هیدروکربنی از خزر استخراج کند که 60میلیون تن نفت از آن به‌دست می‌آورد. این در حالی است که به گفته مقامات شرکت حفاری شمال، اگر ایران همین امروز اقدام به حفر چاه نفتی در خزر کند، 8سال بعد به بهره‌برداری خواهد رسید. این موضوع نشان می‌دهد که ایران از کشورهای دیگر حوزه خزر در این بخش عقب مانده است.
کشتیرانی، درگیر تحریم
در بخش بنادر و کشتیرانی، ایران سابقه فعالیتی طولانی در دریای خزر دارد هرچند که توسعه بنادر ایران به کندی پیش رفته و از سیر مرسوم جهانی عقب‌تر است اما بنادری نظیر انزلی نقشی کلیدی در تجارت ایران داشته است. در حال حاضر اما بندر آستاراخان در روسیه نقشی کلیدی در میان سایر بنادر ساحلی خزر ایفا می‌کند و رقیبی جدی برای بنادر ایرانی محسوب می‌شود. آستاراخان در سال 2014میزبان اجلاس سران کشورهای ساحلی است. ایران در بخش کشتیرانی اما در این سال‌ها با فشار تحریم‌ها مواجه بود که با کاهش فشار آن پس از توافق ژنو می‌تواند دامنه فعالیت‌ها را گسترش دهد. ناوگان ملی ایران با وجود تحریم‌ها 22فروند کشتی را از سوی کشتیرانی ایران در دریای خزر شناور دارد. همچنین کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران بزرگ‌ترین شرکت کشتیرانی در زمینه کالای خشک دریای خزر بوده و هر هفته سفرهای صادراتی مختلفی در حوزه خزر انجام می‌دهد. از طرفی استمرار تحریم‌های مستقیم و غیرمستقیم آمریکا و اتحادیه اروپا علیه کشتیرانی در دریای خزر موجب مسدود ماندن حساب‌ها شده و از سوی دیگر کاهش مداوم عمق آب کانال ولگا مشکلاتی را برای کشتیرانی به همراه داشته است. این موضوع باعث می‌شود تا کشتی‌ها نتوانند با ظرفیت کامل بارگیری کرده و در دریای خزر حرکت کنند.
عضو هیأت مدیره کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران در مورد مشکلات کشتیرانی ایران در خزر می‌گوید: بازرسی‌های غیرمتعارف از کشتی‌های ایران که توسط عوامل بندری و گمرکی صورت می‌گیرد در کنار هزینه‌های گزاف بندری در بندر باکو و ترکمن باشی و معطلی بیش از حد کشتی‌های ایران در بندر آستاراخان همگی از مشکلاتی هستند که باید هر چه سریع‌تر مورد بررسی قرار بگیرند. محمدرضا قادری در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اقدامات انجام گرفته برای کاهش چالش‌های پیش‌روی کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران خاطرنشان می‌کند: بندر سالیانکا توسط ایران در آستاراخان روسیه خریداری شد و این در حالی است که این بندر در هنگام خرید تقریبا متروکه بود ولی امروز سالانه بیش از 400هزار تن کالا وارد این بندر می‌شود. به گفته این مدیرعامل شرکت فله ایران، خرید بندر سالیانکا باعث شد تا پایگاهی ماندگار و مطمئن برای دپو، تخلیه و بارگیری کالاهای وارداتی و صادراتی ایران در روسیه ایجاد شود. همچنین ایجاد تحول و تسریع در حمل محصولات ترانزیتی از دیگر مزیت‌های خرید این بندر توسط ایران است؛ زیرا به‌دلیل موقعیت مناسب بندر در شاهراه بندر ولگا و قرار داشتن حمل‌ونقل آسان‌تر در مسیر اصلی کریدور شمال به جنوب برای کشور ما فراهم شده است.
کاهش چشمگیر صادرات خاویار
صید ماهی از دریای خزر شاید سنتی‌ترین فعالیت ایران در این دریا باشد. به همین دلیل ایران در این بخش توانسته نقش مهمی در میان 5کشور ساحلی خزر داشته باشد. دریای خزر 120گونه ماهی در خود جای داده است که 25گونه آن مورد صید تجاری قرار می‌گیرد. ایران در سال 91425هزار تن ماهی از این دریا صید کرده است. شاغلات بخش شیلات ایران در خزر به 13هزار نفر می‌رسد. ایران 269شناور صیادی فعال دارد و 59صنایع شیلاتی در خزر حضور دارند. ماهیان خاویاری شاید پرسود‌ترین گونه دریای خزر هستند که طی سالیان گذشته صید و صادرات خاویار آنها، شرایط نابسامانی را از سرگذرانده است. پیش از فروپاشی شوروی، ایران سالانه 300تن خاویار صادر می‌کرد اما در حال حاضر صادرات خاویار ایران به کمتر از یک تن کاهش یافته است. در سال 2010به‌دلیل به خطر افتادن نسل ماهیان خاویاری، 5کشور حوزه خزر توافق کردند به‌مدت 5سال هیچ صید صادراتی از ماهیان خاویاری نداشته باشند اما این موافقتنامه توسط کشورهای دیگر اجرا نشد تا همچنان این خطر زیست‌محیطی وجود داشته باشد. ایران برای حفظ گونه‌های ماهی در خزر سالانه 385هزار بچه ماهی رهاسازی می‌کند که این عملیات 32میلیون دلار برای کشور هزینه دارد. به گفته رئیس سازمان شیلات در 2دهه گذشته پرورش ماهیان خاویاری در دستور کار قرار گرفته که امسال یک تن خاویار پرورشی توسط بخش خصوصی صادر خواهد شد. به گفته حسن صالحی حق صید سنتی ایران در دریای خزر مهم‌ترین خواسته ما در مذاکرات بین 5کشور است که تاکنون موفق شده‌ایم در تمام موافقتنامه‌ها آن را بگنجانیم.
