کنگره بین‌المللی باروری و ناباروری رویان که روزهای پایانی هفته گذشته برگزار شد، مثل همه سمینارها و کنگره‌های علمی، بخش‌های ثابتی داشت؛ یک افتتاحیه، چند سخنرانی، خوشامدگویی و جلسات علمی‌تخصصی، انتخاب تعدادی از شرکت‌کنندگان به عنوان برترین‌ها و سپس مراسم اختتامیه.
همه اینها در کنار غرفه‌هایی از شرکت‌های واردکننده داروها و تجهیزات پزشکی، به اضافه کمی‌پذیرایی و بی‌نهایت گفت‌وگوهای کریدوری.
این اتفاقات شاید در هر سمینار و کنگره‌ای بیفتد، اما این بار، در کنگره هشتم، بخشی وجود داشت که در کنار سایر رشته‌های معمول مربوط به باروری و ناباروری، از زاویه دیگری به این موضوعات نگاه می‌کرد؛ اخلاق پزشکی.
موضوع اخلاق، در حوزه‌ای مانند سلول‌های بنیادی، شبیه‌سازی و روش‌های مصنوعی باروری، یکی از چالش‌های جدی محافل علمی‌در دنیای امروز محسوب می‌شود؛ چالشی که فقط مربوط به باورهای مذهبی نیست.
«آیا می‌توان جنینی را که هنوز در مرحله چند سلولی قرار دارد، تنها برای استفاده از سلول‌های آن، که هنوز بنیادی محسوب می‌شوند، از بین برد؟ آن هم با این دلیل که می‌خواهیم از این سلول‌ها در درمان بیماری‌های مختلف استفاده کنیم؟ آیا جنین در این مراحل اولیه، روح دارد یا نه؟ مذاهب گوناگون در این‌باره چه نظری دارند؟»
«آیا می‌توان برای درمان زوج‌های نابارور، از تخمک زنان دیگر استفاده کرد؟ اهدای جنین از دید ادیان مختلف چه حکمی‌دارد؟»
«آیا می‌توان در طرح‌های تحقیقاتی، فراخوان عمومی‌داد و از تخمک یا اسپرم افراد استفاده کرد؟ در این صورت آیا اخلاقی است که برای این سلول‌های جنسی، پول پرداخت کرد؟»
«آیا اگر ضرورت پزشکی خاصی وجود نداشته باشد، حق داریم جنسیت جنین را آگاهانه به سمت خاصی هدایت کنیم؟»
اینها سوالاتی است که در حیطه باروری، ناباروری و نیز سلول‌های بنیادی وجود دارد. چالش‌هایی که به موازات پیشرفت طرح‌های تحقیقاتی در این باره، باید درباره آنها هم بحث و تبادل نظر کرد.
گفت‌وگوی تمدن‌ها در کنگره رویان
«حضور اقوام، ملیت‌ها و مذاهب گوناگون در جلسه اخلاق، باعث تضارب آرا و همفکری بین تفکرهای گوناگون شد». این جمله‌ای است که دکتر وثوق، معاون پژوهشکده رویان، با اشاره به حضور مسلمانان سنی و شیعه، مسیحیان کاتولیک و پروتستان و نمایندگان سایر مذاهب در این جلسه بیان می‌کند.
جمع شدن این طیف فکری در کنار هم، می‌تواند راه را برای حل درست‌تر چالش‌های بشری در مورد شبیه‌سازی، اهدای جنین یا تخمک، استفاده از سلول‌های بنیادی و مانند آن هموار کند. دکتر سامانی، مسئول روابط عمومی‌و امور بین‌الملل رویان هم اعتقاد دارد یکی از فایده‌های مهم این جلسات، آشنا شدن محققان غیرمسلمان در مورد دیدگاه‌های مترقی اسلام درباره مسائل گوناگون در حیطه پژوهش‌های باروری، ناباروری و سلول‌های بنیادی بود.
پیوند علم و دین
در مجامع علمی‌و دانشگاهی، عادت نداریم کسی را با لباس روحانیت ببینیم؛ به همین دلیل با دیدن حجت‌الاسلام دکتر سید حسن اسلامی، خیلی زود می‌شد حدس زد که سخنرانی ایشان در گروه اخلاق قرار دارد. ایشان در سخنرانی خود، به موضوع شبیه‌سازی انسانی، به معنای ساختن یک موجود انسانی جدید، از یک خزانه ژنتیکی به اضافه یک سلول سوماتیک، از زاویه جدیدی نگاه می‌کند و می‌توان گفت روش حمله یا رهیافت او به موضوع، صرف‌نظر از این که شبیه‌سازی انسانی را تایید یا رد می‌کند، جدید و قابل‌تامل است.
دکتر اسلامی، سخنرانی خود را حول این محور ارائه کرد: «آیا می‌توان شبیه‌سازی انسانی را ممنوع دانست، تنها با استناد به این که با کرامت انسانی منافات دارد و آن را مخدوش می‌کند؟» او مخالفت‌های اکثر مسیحیان غربی را با شبیه‌سازی، بر مبنای این 3 دلیل می‌داند: اول این که کرامت انسانی در گرو نحوه بارور شدن و زاده شدن فرد است؛ دوم این که کرامت انسانی در گرو حفظ خزانه ژنتیکی اوست و سوم این که شبیه‌سازی باعث می‌شود به انسان به چشم سوژه آزمایش‌های علمی‌نگاه شود و این کرامت او را مخدوش می‌کند.
دکتر اسلامی‌در مقاله‌اش تلاش داشت نشان دهد که چگونه هیچ‌کدام از این 3 دلیل، برای رد و محکوم کردن شبیه‌سازی انسانی کفایت نمی‌کند. مهم‌ترین استدلال ایشان هم این بود که تمامی‌این 3 اتفاق، در موارد دیگر تکرار می‌شود و کلیسا یا سایر مذاهب مخالفتی با آن نکرده‌اند؛ کودکانی که به روش IVF متولد می‌شوند، نحوه باروری متفاوتی با افراد عادی دارند، در حالی که کلیسا غسل تعمید آنها را بدون اشکال دانسته است.
همچنین کسی مخالفتی با این موضوع نکرده است که خزانه ژنتیکی انسان‌ها، برای درمان بیماری‌هایشان، دستکاری شود و «ژن‌درمانی» به عنوان تنها راه‌حل درمان برخی بیماری‌ها، به خوبی از طرف همه مجامع علمی‌و مذهبی پذیرفته شده است.
در مورد دلیل سوم نیز باید گفت هم‌اکنون بسیاری از آزمایش‌های علمی‌روی نمونه‌های انسانی انجام می‌شود و در صورت رعایت ضوابط و شروط خاص آن، این موضوع نیز کاملا پذیرفته‌شده و قابل‌قبول است.
ترویج علم؛ ترویج اخلاق
یکی از سخنرانان روز دوم کنگره، که هم از سوی محققان ایرانی و هم از سوی مهمانان خارجی، با استقبال گرمی‌مواجه شد، دکتر باقر لاریجانی، رئیس مرکز تحقیقات اخلاق پزشکی دانشگاه تهران بود.
موضوع سخنرانی ایشان، ملاحظات اخلاقی و دینی در پژوهش‌های مربوط به سلول‌های بنیادی بود. البته این سخنرانی، بیشتر یک چارچوب کلی از موضوع وپرسش‌های موجود در آن را طرح می‌کرد تا این که پاسخی به آنها بدهد؛ با این حال، چند نکته مهم در آن وجود داشت که باعث شد حاضران در جلسه هم وارد بحث شوند و تجربیات خود را درباره آن مطرح کنند.
یکی از این نکات، تهیه دستورالعمل‌های اخلاقی برای پژوهش‌ها، به خصوص در حوزه پژوهش‌های زیستی و سلول‌های بنیادی بود. دکتر لاریجانی از راه‌اندازی کمیته‌هایی در دانشگاه‌ها خبر داد که قرار است ملاحظات اخلاقی پژوهش‌ها را کنترل کنند.
یکی از شرکت‌کنندگان در کنگره، دکتر مصطفی کاظم، اهل مصر و ساکن دانمارک، اشاره کرد که در مصر، صحبت از اخلاق در پژوهش بسیار می‌شود، با این حال یک دستورالعمل روشن و شفاف و از پیش تعیین شده برای رعایت آن وجود ندارد. در حالی که چنین دستورالعملی در دانمارک به وضوح هست و پژوهشگران می‌دانند که چه خط قرمزهایی هست که باید آنها را رعایت کنند.
دکتر لاریجانی، از شکل‌گیری اصول کلی اخلاقی که باید در پژوهش‌های پزشکی رعایت شود سخن گفت و وعده داد که چنین دستورالعملی، بر پایه اصول اخلاقی اسلام، در مرکز تحقیقات اخلاق پزشکی تهران درحال تدوین است.
دکتر لاریجانی، تاکید داشت که این اصول اخلاقی وقتی ضمانت اجرا خواهد داشت که عموم مردم از اتفاقاتی که در حوزه‌های جدید علمی، مثلا درباره سلول‌های بنیادی، می‌افتد، باخبر باشند و آنها را درست بفهمند. ضمن این که بایستی مردم را در جریان اصول و ضوابطی که برای پژوهشگران تعیین می‌شود، قرار داد. به این ترتیب محققان در آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، نگاه مردم را روی خود و فعالیت‌هایشان حس خواهند کرد و امکان سهل‌انگاری یا انحراف آنها از این اصول، کمتر خواهد شد.
آموزش به اضافه چالش
دکتر مرقاتی خویی، از اعضای هیأت رئیسه روز دوم و یکی از سخنرانان چالش‌برانگیز این بخش بود که حاضران در کریدورها و حین پذیرایی هم به دور ایشان حلقه زده بودند تا بتوانند سوالات و ابهامات خود را درباره موضوع پرچالش ایشان، یعنی موضوع آموزش سلامت جنسی، مطرح کنند.
دکتر عفت‌السادات مرقاتی خویی، دکترای سلامت جنسی از استرالیا دارد و موضوع سخنرانی‌اش «الگوی تفصیلی برای آموزش سلامت جنسی در ایران» بود. ایشان در این سخنرانی، ابتدا به زمینه نگرش‌های موجود در ایران درباره مسائل آمیزشی و جنسیت اشاره کرد؛ به این صورت که اگر روابط جنسی را به صورت یک هرم فرض کنیم، در قاعده آن یک خصوصیت مهم وجود دارد و آن این که این روابط بسیار «مردمحور» است.
به گفته او، اکثریت زنان ایرانی تصور می‌کنند مردان محور و هدف اصلی رابطه زناشویی هستند و رضایت و احساس آنها در این رابطه اصلا اهمیتی ندارد. این نگرش، باعث می‌شود که آنها به نوعی خودشان خودشان را نادیده بگیرند. همچنین کمبود آموزش‌های مربوط به رفتارهای جنسی، باعث می‌شود نوجوانان یا جوانان نتوانند در این باره محافظت لازم را از خود بکنند و به این ترتیب در معرض سوءاستفاده‌های جنسی قرار گیرند.
دکتر مرقاتی برای آموزش سلامت جنسی، پیشنهاد یک مدل تکاملی را می‌کند؛ مدلی که در آن در هر سن، متناسب با همان سن اطلاعاتی به کودک یا نوجوان داده شود تا او در دوران بلوغ با انبوهی از اطلاعات عجیب و تازه روبه‌رو نشود؛ به عنوان مثال مباحثی همچون شناخت بدن، لزوم محافظت از آن در برابر افراد دیگر و به خصوص افراد بیگانه، درک صحیح حریم خصوصی افراد و این که باید این حریم‌ها به درستی رعایت شود و مواردی مانند این.
مهم‌ترین محور مدل پیشنهادی ایشان، این بود که در هر پیشنهادی بایستی زمینه‌های فرهنگی و اعتقادی آن جامعه خاص در نظر گرفته شود و نسخه پیشنهادی یک کشور، به هیچ‌وجه قابل استفاده در سایر کشورها و جوامع نیست.
به گفته ایشان، شکست برنامه‌های آموزش جنسی در کشورهایی مانند آمریکا و استرالیا، ناشی از همین نکته است؛ چرا که این کشورها، جامعه‌ای چندفرهنگی دارند که در آن فرهنگ‌های کاملا متفاوت در کنار هم زندگی می‌کنند و نمی‌توان برای همه آنها نسخه واحدی پیچید.
دکتر مرقاتی، استفاده از زمینه‌های دینی، مشورت و همفکری با مراجع دینی و مذهبی و نیز استفاده درست از انگاره‌های مذهبی و فرهنگی مردم ایران را شرط موفقیت این‌گونه برنامه‌ها می‌داند.
این سخنرانی، با چالش‌های زیادی از سوی شرکت‌کنندگان، هم ایرانی‌ها و هم خارجی‌ها، روبه‌رو بود، که البته قابل‌انتظار بود. به نظر می‌رسد طرح این چالش‌ها، پرسش‌ها و نیز تجربیات گوناگون، لازمه رسیدن به پاسخ‌های درست در این‌باره باشد.
پایان نمایشگاه ملل
در دنیای امروز، لباس اکثر افراد از کشورهای متفاوت شبیه به هم شده، اما باز هم می‌توان نمایندگان ملل مختلف را، با چهره و لهجه‌شان، به خوبی شناخت. اینجا تقریبا از همه جای دنیا مهمان هست؛ از ژاپن و چین گرفته تا برزیل و مکزیک، اروپا و آمریکا. آنها را می‌بینی که در هر گوشه سالن کنار هم ایستاده‌اند، با هم بحث می‌کنند، می‌خندند و چای و قهوه می‌خورند؛ علم می‌تواند دوستی ملت‌ها را محکم‌تر کند.
نکته آخر این‌که حضور نمایندگانی از 48 کشور جهان هم تاییدی بر بی‌تاثیر بودن تحریم‌های بی‌مورد جهانی علیه ایران است. دکتر حمید گورابی، رئیس پژوهشکده رویان، تاکید می‌کند که دانش و دانشمند، مرز نمی‌شناسد و به همه مردم جهان تعلق دارد:«در چنین فضایی است که بخشنامه‌های سیاستمداران غربی در خصوص نپذیرفتن مقالات دانشمندان ایرانی برای چاپ درمجلات علمی‌بین‌المللی به‌یک‌باره با انتقاد جهانی روبه‌رو می‌شود».
