درمان بیماری‌های قلبی با سلول‌های بنیادی

بیماری‌های قلبی- عروقی به‌خصوص بیماری‌های عروق کرونر، اصلی‌ترین عامل مرگ ومیر در سراسر دنیا هستند.

 سالانه در حدود 14.3 میلیون مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی-عروقی در سراسر دنیا اتفاق می‌افتد که در حدود 70درصد آن در کشورهای در حال توسعه است. گزارش‌ها حاکی از آن است که شیوع بیماری عروق کرونر در آمریکا 6.9 درصد و سکته قلبی 3.5درصد است.

 در مطالعه‌ای که درایران روی جمعیت شهر نشین اصفهان صورت گرفته است، شیوع بیماری عروق کرونر با علامت را 9.3 درصد تخمین زده‌اند. گزارش 10 ساله از مطالعه‌ای که روی 37 درصدجمعیت در 21 کشور از 4 قاره جهان با رهبری سازمان بهداشت جهانی صورت گرفته، نشان می‌دهد که میزان بیماری‌های عروقی در این جوامع به‌طور متوسط سالانه 537 بیمار از هر 100 هزار نفر است.

 اما رایج‌ترین نوع بیماری قلبی، سکته قلبی است که به علت تنگی رگ‌های قلب، خونرسانی و به تبع آن جریان مواد غذایی و اکسیژن به سلول‌های قلبی به‌طور لحظه‌ای متوقف می‌شود. این پدیده باعث ازبین رفتن بخشی از بافت قلب یا به عبارت دیگر نکروز می‌شود.

 شایع‌ترین عارضه بعد از سکته قلبی، نارسایی بطنی است. درمرحله حاد این بیماری، عملکرد انقباضی قلب در ناحیه دچار سکته از دست می‌رود و متعاقباً پدیده شکل‌گیری مجدد منجر به نارسایی بیشتر بطنی و افزایش میزان مرگ و میر در بیماران سکته‌ای می‌شود.

بنابراین به‌نظر می‌رسد افزایش بازسازی سلول‌های عضله قلب و همچنین تحریک رگزایی در ناحیه آسیب‌دیده، راهکاری مناسب برای جلوگیری از نارسایی‌های بعد از سکته قلبی است. راهبرد رایج جهت کاستن عوارض ثانویه سکته قلبی، پیوند عروق و لیز لخته‌های ایجاد شده در مرحله حاد سکته قلبی است. اما در مجموع هیچ کدام از این فرآیندها قادر به ترمیم یا جایگزینی کامل بافت آسیب دیده قلب به شمار نمی‌روند.

سلول‌های بنیادی و چالش‌های پیش رو

 اگر چه گزارش ها حاکی از آن است که سلول‌های قلبی انسان می‌توانند در افزایش توده عضلانی قلب بعد از سکته قلبی نقش داشته باشند، ظرفیت آنها برای نوزایی، کاستن عوارض جانبی و شرکت در بهبود عملکرد قلب محدود است. اما اخیراً با آگاهی از خاصیت ویژه سلول‌های بنیادی، چشم‌اندازهای جدیدی از کاربرد این سلول‌ها در درمان بیماری‌های قلبی گشوده شده است.[مفاهیم: سلول‌ بنیادی چیست؟]

 سلول‌های بنیادی، سلول‌هایی هستند که قادر به نوزایی و تبدیل به سلول‌های دیگر هستند. در واقع، سلول بنیادی سلول ویژه‌ای است که توانایی منحصر به فردی در خود‌سازی‌ و تبدیل شدن به سلول‌های اختصاصی دیگر دارد.

 این سلول‌ها که از بافت‌های جنینی، نوزادی و بالغین بدست می‌آیند بر اساس قدرت تمایزی خود به 3 گروه همه توان، پرتوان و تک توان تقسیم می‌شوند. انواع سلول‌های بنیادی که تا کنون در درمان بیماری‌های قلبی استفاده شده‌اند عبارتند از:

سلول‌های عضله اسکلتی ، سلول‌های پیش ساز رگ، سلول‌های بنیادی خونساز و سلول‌های بنیادی مزانشیم که از مغز استخوان بیمار حاصل می‌شود. برای درمان بیماری‌های قلبی با استفاده از سلول‌های بنیادی 3راه متفاوت پیش روی متخصصان قرار دارد:

 1) پیوند سلول‌های بنیادی به ناحیه آسیب دیده در اثر سکته

 2) جذب سلول‌های بنیادی مغز استخوان به ناحیه آسیب دیده با استفاده از یک سری از فاکتورهای رشد خاص

 3) استفاده موضعی از فاکتورهای رشدی که باعث تمایز سلول‌های پیش ساز قلبی به سلول‌های قلبی می‌شوند.

در مجموع اعتقاد بر این است که سلول‌های بنیادی قادر به بهبود عملکرد قلب به وسیله افزایش یا حفظ تعداد سلول‌های قلبی زنده، بهبود ذخیره رگی و افزایش عملکرد انقباضی در ناحیه آسیب دیده می‌شوند. استفاده از سلول‌های بنیادی جهت درمان بیمارانی که از سکته قلبی رنج می‌برند یا با نارسایی‌های مزمن قلبی زندگی می‌کنند روزنه امیدی را برای جامعه پزشکی و عامه مردم فراهم کرده است.

مطالعات اولیه در زمینه سلول‌های بنیادی روی مدل‌های حیوانی از بیش از 10 سال قبل آغاز شده و تدریجاً به سمت کاربرد بالینی این سلول‌ها حرکت کرده است.

 هرچند در حال حاضر دنیای پزشکی در ابتدای دوران درمانی جدیدی قرار دارد، اما یکی از بند‌های بیانیه هلسینکی (Helsinki) پزشک را مجاز می‌داند چنانچه روش مؤثر و شناخته شده‌ای برای درمان بیمار وجود نداشته باشد، با کسب رضایت نامه کتبی از بیمار از روش‌های تشخیصی و درمانی ثابت نشده - با فرض کارآیی روش مورد نظر - استفاده کند.

در همین راستا و به‌دلیل عدم وجود روش مؤثر در درمان نارسایی قلبی و پیشگیری از ایجاد آن متعاقب سکته قلبی و همچنین نتایج به دست آمده از مطالعات حیوانی پیش بالینی، تحقیقات زیادی در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌های قلبی در کشورهای مختلف دنیا از جمله ایالات متحده، آلمان، دانمارک، بلژیک، فرانسه و انگلیس انجام شده است و تا کنون صدها بیمار تحت درمان با سلول‌های بنیادی قرار گرفته‌اند.

 اما استفاده از سلول‌های بنیادی مختلف و روش‌های تزریق مختلف در درمان این بیماران موجب شده تا مکانیسمی که توسط آن سلول‌های بنیادی باعث بهبود عملکرد قلب می‌شوند همچنان ناشناخته باشد.

 هر چند که مطالعات اخیر همگی نشان دهنده استفاده آسان و ایمن از سلول‌های بنیادی هستند ولی کاربرد آن در دمان بیماری‌های قلبی- عروقی هنوز قطعی نشده است. با این حال پزشکان بر این باورند که با کاربرد سلول درمانی به‌طور گسترده در بیماران امکان یافتن مکانیسم عملکرد این سلول‌ها نیز میسر خواهد شد.

 پژوهشگران ایرانی همگام با متخصصان دنیای پزشکی با استناد به این مطالعات در مراکز درمانی و پژوهشی مختلف ایران نیز از این روش استفاده کرده و نتایجی قابل مقایسه با مطالعات دیگر کشورها کسب کرده‌اند.

 در یکی از این مطالعات که با همکاری پژوهشکده رویان و مرکز قلب تهران صورت گرفت برای درمان 18 بیماری که کمتر از 3 ماه از سکته قلبی آنها می‌گذشت علاوه بر عمل قلب باز از پیوند سلول‌های بنیادی حاصل از مغز استخوان بیماران نیز استفاده شد. نتایج حاصل از این مطالعه که از پیگیری‌های 18 ماهه این بیماران گرفته شده از بهبود شاخص‌های قلب و بهبود عملکرد انقباضی قلب در مقایسه با گروه کنترل- یعنی بیمارانی که تنها عمل قلب باز شده‌اند و سلول بنیادی دریافت نکرده‌اند – حکایت می‌کند.

 با چنین پیشینه‌ای، پژوهشکده رویان هم اکنون در نظر دارد با همکاری چندین مرکز درمانی از جمله بیمارستان بقیه ا...، جماران، شهید رجایی و مرکز قلب تهران مطالعات جدیدی را با استفاده از انواع دیگر سلول‌های بنیادی و روش‌های مختلف پیوند در تعداد بیشتری از بیماران انجام دهد.

کارشناس ایمنی شناسی