درهای باز فرهنگی؛ ایران و آلبانی

در این نشست استادانی از دانشگاه‌های آلبانی و میزبانان‌شان در اداره‌ی اروپای شرقی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی حضور داشتند.

جواهر سپاهیو، شاعر معاصر آلبانی گفته است: فرهنگ و تمدن ایرانی قوی و غنی است و همچون نمونه‌ای معجزه‌گر در بین فرهنگ‌ها و تمدن‌ها عمل کرده و خواهد کرد. مردم آلبانی دوستدار و علاقه‌مند به فرهنگ ایرانی هستند.

علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی و بین‌الملل شهر کتاب با نقل سخن بالا، گفت: آلبانی کشوری است در انتهای حوزه‌ی کشورهای اروپای شرقی و آخرین منطقه‌ای است که زیر نفوذ عثمانی‌ها بود. با این‌که هفتاد درصد مردم آلبانی مسلمان هستند و ادب فارسی در آن منطقه نفوذ داشته، امروز ارتباطات ما با این کشور گسترده نیست و شناخت مردم و مخاطبان فرهنگی دو کشور از تحولات فرهنگی سه‌ دهه‌ی اخیر همدیگر چندان قابل اعتنا نیست.

وی افزود: طریقت‌های صوفیانه، به‌ویژه بکتاشیه در آلبانی رواج دارد و مرکز جهانی بکتاشیه هم در این کشور مستقر است. نزدیک به ۶۰۰ کلمه‌ی فارسی در زبان آلبانی هست و آثار کلاسیک فارسی، ازجمله شاهنامه، رباعیات خیام، دیوان حافظ و آثار سعدی به آلبانیایی ترجمه‌ شده‌اند. نعیم فراشری و سامی فراشری، دو برادری که سهمی به‌سزا در نوزایی فرهنگ آلبانی دارند، در ایران، برای اهل تحقیق شناخته‌شده‌اند، اما عموم اهل فرهنگ شناخت خاصی از این دو ندارند. از اسماعیل کاداره، نویسنده‌ی معروف آلبانیایی هم که البته سا‌ل‌ها است در فرانسه زندگی می‌کند، شش کتاب به فارسی ترجمه شده‌ است که برای شناخت جامعه‌ی آلبانی کافی نیست. نعیم فراشری به زبان فارسی شعر سروده و کتابی با نام کربلا نیز دارد که در آن به واقعه‌ی عاشورا و شهادت امام حسین پرداخته است.

محمدخانی با خاطرنشان کردن این نکته که در آلبانی مجله‌ای به اسم پرلا (به آلبانیایی یعنی مروارید)، به صورت فصلنامه و به همت بنیاد فرهنگی سعدی منتشر می‌شود که به موضوعات آلبانی‌شناسی و ایران‌شناسی می‌پردازد، افزود: به عنوان مرکز فرهنگی شهر کتاب پیشنهاد می‌کنیم سال آینده کنگره‌ی بزرگداشت نعیم فراشری در ایران و کنگره‌ی بزرگداشت سعدی، حافظ و فردوسی در تیرانا برگزار شود و نیز همایش دوسویه‌ی داستان‌نویسان ایران و آلبانی را نیز برگزار کنیم.

پروفسور امیل لافه، زبان‌شناس و استاد زبان و ادبیات آلبانیایی در ادامه‌ی برنامه و در آغاز سخنانش گفت: میزبانی شما دل‌های ما را بِهاری کرد. و افزود: من به‌عمد از کلمه‌ی بِهار استفاده کردم زیرا ما این واژه را از زبان فارسی گرفته‌ایم. این واژه برای ما کلمه‌ای است زیبا و دلنشین. در زبان ما کلمه‌های شرقی زیادی هست و ما این کلمه‌ها را واژه‌های شرقی می‌نامیم. این کلمه‌ها ریشه در زبان‌های عربی، ترکی و فارسی دارند. اکثریت مردم آلبانی مسلمان هستند و به‌واسطه‌ی باورهای دینی هم کلمه‌های عربی زیادی وارد زبان ما شده است. ما کلمه‌های فارسی را نه مستقیم از زبان فارسی، که به‌واسطه‌ی زبان ترکی و از عثمانیان گرفته‌ایم. عثمانی‌ها مردم بی‌تمدنی بودند که استعداد جنگاوری زیادی داشتند. آنها سلسله‌ی بزرگی تشکیل دادند و شروع به تاخت و تاز کردند؛ اما چون بخش عمده‌ای از تمدن و فرهنگ و ادب را از ایرانیان گرفته بودند، در متصرفات‌شان، ناخواسته، عناصر زیادی را از تمدن ایرانی وارد کردند. اینها دین اسلام را هم در بالکان گسترش دادند. ما نام برخی از گیاهان، نام برخی از غذاها و نام برخی از پوشیدنی‌ها را به فارسی می‌گوییم، زیرا ترکان عثمانی واژه‌ی دیگری برای اینها نداشتند. این قبیل کلمه‌ها را محققان گردآورده و ذیل لغت‌های شرقی منتشر کرده‌اند. بنیاد فرهنگی سعدی ایران هم که در تیرانا فعالیت می‌کند، بخش‌ واژه‌های ایرانی این فرهنگ را ابتدا در مجله‌ی پرلا و سپس در قالب کتابی مستقل چاپ کرده است.

لافه یادآور شد: برخی از واژه‌های فارسی موجود در زبان آلبانی معادلی ندارند و بنابراین هرگز از زبان زدوده نخواهند شد. برخی دیگر از واژه‌ها از سوی مردم کاربرد روزمره دارند، اما نهادهای رسمی برای‌شان معادل‌های آلبانیایی ارائه کرده‌اند و از این رو ممکن است این واژه‌ها روزگاری کاربرد خود را از دست بدهند.

لافه در مورد فراشری گفت: نعیم فراشری در ۱۸۴۶ در روستای فراشر آلبانی به دنیا آمد. او متولد فصل بهار بود و شعرهای زیادی هم درباره‌ی بهار دارد. او جزء فعالان و چهره‌های اصلی دوره‌ی روشنفکران آلبانی است. آلبانی آن زمان زیر سلطه‌ی عثمانی بود. اقوام و کشورهای بالکان کم‌کم از عثمانی جدا شدند. اول یونانی‌ها، بعد صرب‌ها و سپس بلغارها استقلال پیدا کردند. هر یک از این کشورها به استقلال می‌رسید، می‌خواست بخشی از خاک آلبانی را ضمیمه‌ی خود بکند تا زمین بیشتری نصیبش شود. در برابر این خطر بزرگ روشنفکران آلبانی در ۱۸۷۸ گرد آمدند و از آن سال تا ۱۹۱۲ دست به قلم شدند تا سرزمین خود را از سلطه‌ی عثمانی رها کنند. یکی از اصلی‌ترین اقدام‌ها در مسیر استقلال آلبانی، احیای زبان ما بود. پیشتر کتابی به زبان ما نوشته نشده بود. عثمانی‌ها مردمان را بر اساس دین تقسیم می‌کردند و آموزش زبان‌ها هم بسته به این بود که شما چه دینی داشته باشید. مسلمان‌ها باید ترکی یاد می‌گرفتند و مسیحیان ارتدوکس زبان یونانی. ۱۳۰ سال پیش نعیم فراشری که در نظام آموزش عثمانی صاحب مقام بود، حکومت را قانع کرد که به زبان آلبانی کتاب‌های درسی نوشته شود و آموزش مردم آلبانی به این زبان انجام شود. او یک‌تنه کار را شروع کرد و کتاب‌هایی را در زمینه‌های ریاضی، فیزیک و جغرافیا نوشت. او در نوشتن به زبانی که در آن متنی تولید نشده بود، خیلی وقت‌ها با کمبود واژه مواجه می‌شد و ناچار اقدام به واژه‌سازی می‌کرد. زبان‌شناسان ما می‌دانند که کدام کلمه‌ها را فراشری خود ساخته است.

لافه افزود: یکی از اقدام‌های روشنفکران ما تلاش برای به حداقل رساندن کلمه‌های خارجی در زبان آلبانیایی بود. فکر فراشری را کسانی دیگر ادامه دادند و استقلال سیاسی ما در کنار استقلال زبانی‌مان محقق شد. نعیم فراشری فقط شاعر ملی ما نبود، بلکه شاعری با افکار فلسفی و دینی هم بود. دوازده سال پس از فوت او زبان آلبانیایی، زبان رسمی کشور شد. برادر کوچک وی، شمس‌الدین هم نویسنده‌ی اولین کتاب قواعد زبان آلبانیایی است.

لافه یادآور شد: نعیم دیوانی به زبان فارسی سروده با نام دیوان تخیلات. او به زیبایی تمام از عهده‌ی نوشتن شعر به زبان فارسی برآمده و یکی از استادان وقت زبان فارسی در استانبول که یونانی بوده، در مورد این دیوان مقاله‌ی ستایش‌‌آمیزی نوشته و از نعیم خواسته شعرهایی نیز به زبان یونانی بنویسد که نعیم سرانجام از عهده‌ی این کار هم برآمده و شعرهایی هنرورزانه به زبان یونانی سروده است.

سپس آلتان پوتو، استاد رشته‌ی تاریخ سخن گفت. وی با بیان این‌که نوجوانی من مصادف با وقوع انقلاب اسلامی در ایران شد، تصریح کرد: آن موقع از همه‌ی نوجوانان پرسش‌هایی در حوزه‌ی سیاست می‌شد. از من هم در دبیرستان پرسش‌هایی درباره‌ی انقلاب ایران کردند و طبق آنچه در روزنامه‌ها خوانده بودم پاسخ دادم. در نظر ما انقلاب ایران انقلابی ضد امپریالیسی و ضد آمریکایی بود.

او در ادامه افزود: آلبانی پلی است میان شرق و غرب. ما همواره هم از نظر تاریخی و هم از نظر جغرافیایی و فرهنگی این نقش را داشته‌ایم. در قرون اولیه در آلبانی تمدن‌های یونانی و رومی حضور داشتند و در قرون وسطی تمدن بیزانس. از سده‌ی پانزدهم هم دوره‌ی عثمانی آغاز شد و تا سال ۱۹۱۲ ادامه داشت. در دوره‌ی استقلال هم رئیس‌جمهور کشور، پس از سه سال خود را پادشاه نامید. آلبانی از ۱۹۱۲ تا ۱۹۲۵ زیر نظر ایتالیا بود و در جنگ دوم جهانی هم از سوی ایتالیا و آلمان اشغال شد. از ۱۹۴۴ تا ۱۹۹۰ کشور ما تحت اشغال کمونیست‌ها بود و ما پس از فروپاشی شوروی وارد دوران دموکراسی شدیم.

آرین تافای، اقتصاددان و رئیس انجمن تیرانا، سخنران دیگر برنامه، گفت: ما در ۱۹۹۱ پس از فروپاشی شوروی انجمن تیرانا را تشکیل دادیم. اعضای اصلی ما استادان قدیم دانشگاه و روشنفکران سرشناس شهر بودند. ما باید برای تحولات نو آماده می‌شدیم. نظام قدیمی فروپاشیده بود و طبعاً بخش فرهنگی هم آسیب‌های زیادی متحمل می‌شد. ما در انجمن تیرانا می‌کوشیم از ارزش‌های فرهنگی و مردمی دفاع کنیم. ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی در معرض خطر قرار دارند. ما از شهرداری و شورای شهر خواسته‌ایم نام شخصیت‌های علمی و فرهنگی و تاریخی را روی خیابان‌ها و میدان‌ها بگذارد. در برابر تخریب مکان‌های تاریخی ایستادگی می‌کنیم و سعی داریم همکاری نخبگان شهر را جلب کنیم. با شهرهای دیگر آلبانی و با چند شهر خارجی هم همکاری‌ها داشته‌ایم.

در پایان، سیدحسین طباطبایی، رئیس بخش اداره‌ی اروپای شرقی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی گفت: این برنامه نشانه‌ی خوبی است از آغاز فصلی نو در روابط ایران و آلبانی. اراده‌ی دو کشور بر گسترش و تعمیق روابط است. ما در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در سال ۲۰۱۷ کنگره‌ی بزرگداشت نعیم فراشری را برگزار خواهیم کرد. علاوه بر این یک سلسله برنامه‌ی دیگر هم در دستور کار داریم. ادبیات معاصر دو کشور از نقطه‌های مغفول روابط فی‌مابین است که باید روی آن تمرکز بیشتری داشته باشیم. مسائلی چون جهانی‌شدن نیز از مواردی است که هر دو کشور با آن مواجه‌اند و می‌تواند زمینه‌ای برای هم‌اندیشی باشد.