به تعبیری می‌توان گفت که سلوک و رفتار شیعیان در ماه محرم، بزرگترین آیین سوگوارانه در جهان معاصر را رقم زده است.
اگر چه در سراسر جهان شیعیان در این ماه به سوگواری می‌پردازند، اما در عراق،لبنان، پاکستان و به ویژه ایران مجموعه مراسم این ماه رنگ و بویی دیگر و در نتیجه کارکردهای متعددی یافته است.درخصوص کارکردهای دینی این ماه سخن فراوان است و کتاب‌های متعددی در این خصوص منتشر شده است.
یکی از مهم‌ترین موضوعات در این خصوص این است که محرم پیش از آنکه ماه سوگواری باشد، از منظر شیعیان ماه امر به معروف و نهی از منکر است. به عبارت دیگر مراسمی که شیعیان در این ماه برگزار می‌کنند موید توجه به قیام امام سوم شیعیان، دلایل، تبعات و نتایج حاصل از آن است.
اما از این موضوع اصلی که بگذریم، این ماه، روزها و شبهای سوگواری نیز هست و این سوگواری گه گاه کارکردهای گوناگونی پیدا می‌کند و به فراخور زمان و مکان و موقعیت اجتماعی- سیاسی جامعه ایران این سوگواری‌ها رنگ و بوی مختلفی به خود گرفته است.
امروز در ایران انواع مراسم مذهبی به مناسبت این ماه و واقعه تاسوعا و عاشور برگزار می‌شود؛ گروهی در پای منابر به ذکر مصائب معصوم و خانواده اش نشسته و سوگمندانه اشک می‌ریزند، دسته دیگر به مجالسی می‌روند که در آن به روند تاریخی این حادثه و دلایل تاریخی آن اشاره می‌شود، پاره‌ای دیگر به‌دنبال چرایی تصمیم امام حسین(ع) درخصوص سفر به کربلا بوده و دلایل مقابله بنی‌امیه با خاندان پیامبر را به بحث می‌نشینند، گروهی به سراغ پیامد‌های این واقعه رفته و نقش آن را در پویایی اندیشه شیعه دنبال می‌کنند و...
در پاره‌ای از مجالس نیز ترکیبی از این محورها و دیگر محورهای دینی به سوگواران عرضه می‌شود. اما غنای کارکردی سوگواری‌های محرم و عمق تأثیر آن بر آحاد جامعه در طول 2 قرن اخیر باعث شده تا این ماه علاوه بر کارکردهای صرفا دینی دارای کارکردهای دیگر در عرصه‌های گوناگون زیست عمومی شود.
مشارکت
یکی از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی ماه محرم، کارکرد مشارکتی آن است. کمتر مواقعی در کشور پیش می‌آید که مشارکت مردمی، همچون مشارکت ماه محرم، در کشور شکل بگیرد. در این ماه افراد به صورت خودجوش به تقسیم وظایف پرداخته و هر یک به نوبه خود، بدون هیچ چشمداشت منزلتی، باری از زمین برداشته و سعی در سامان کارها دارند.
تقسیم وظایف چنان خودجوش و دقیق شکل می‌گیرد که هیچگونه اخلالی در نقش‌ها به‌وجود نیامده و به صورت اتوماتیک و دقیق کارها به سامان می‌رسد. نمونه بارز این کارکرد را می‌توان در راه‌اندازی هیأت‌های مذهبی و آماده‌سازی مساجد برای برگزاری مراسم دید.
تغییر در نقش و هنجار
در شرایط عادی منزلت‌های اجتماعی افراد با ملاک‌های مختلف سنجیده می‌شود؛ به‌عنوان مثال می‌توان به سابقه خانوادگی، سطح سواد، میزان در‌آمد، منسب اداری و غیره اشاره کرد. افراد معمولا بر اساس این منزلت‌ها( یا نقش‌ها) برای خود هنجارهایی را ( خواسته یا به اجبار) انتخاب می‌کنند.
به‌عنوان مثال همه ما تصور نوعی رفتار و عمل خاص از یک پزشک یا استاد دانشگاه را داریم و تصوری که از منش و برخورد و رفتار یک خلبان داریم با همین امور در یک دانشجو فرق می‌کند.
اما در محرم نقش‌ها تغییر کرده و به تبع آن هنجارها ( یا رفتارهای مبتنی بر آن نقش) نیز تغییر می‌کند. به‌عنوان مثال در یک محله رئیس اداره مسئول ریختن چای شده و کارمند او مدیر تکیه می‌شود یا در جایی دیگر یک خلبان کارش مرتب کردن کفش‌های مراجعه‌‌کنندگان است و شاگرد راننده اتوبوس خطی در همان مکان عهده دار پذیرایی بوده و به خلبان ما دستور می‌دهد. نکته بارز این است که این تغییر نقش ( که در شرایط عادی به هیچ‌وجه قابل پذیرش افراد نیست) به راحتی پذیرفته شده و از سوی دیگر به سرعت افراد هنجارهای لازم برای آن نقش را فرا می‌گیرند.
نوع دگرگون یافته انفاق
انفاق یک عمل دینی است. بر این اساس افراد توانا به کمک افراد ناتوان رفته و بخشی از امور آنان را از مال خود تأمین می‌کنند. در ماه محرم این اتفاق می‌افتد اما سوای آن ما با پدیده دیگری نیز روبه‌رو هستیم.
گروه کثیری در این ماه طبخ غذا می‌کنند. از منظر انفاق این غذا‌ها باید به افراد فقیر اهدا شود اما این عمل به گستره دیگری رسیده و همه آحاد جامعه را در برمی‌گیرد.
در شرایط عادی که افراد حاضر نیستند حتی یک ریال خود را به کسی بدهند، وقتی به محرم می‌رسند با رضایت خاطر غذای نذری را به هر عابر و رهگذری داده و از او نمی‌پرسند که دارا‌ست یا ندار. به عبارتی نوعی مهرطلبی مثبت بین دو طرف در این ماه به‌وجود می‌آید.
کارکرد هنری
اگر چه مراسم محرم بر محور امور دینی می‌گذرد اما سرشار از کارکردهای اجتماعی است. منظور از این کارکرد‌ها ترسیم انواع نقاشی‌ها یا برگزاری مراسم تعزیه یا نوشتن و نواختن انواع موسیقی‌های دینی نیست. این کارکرد بسیار فراگیرتر و عمومی‌تر است. انواع رنگ‌های پارچه‌های سوگواری در تکایا و هیأت‌ها، انواع علم‌ها و کتل‌ها، ترکیب مردمی در برگزاری سینه‌زنی‌ها و زنجیر زنی‌ها و حتی نوع استقرار تماشاگران در خیابان‌ها عملا یک نمایش زنده با مشارکت همه مردم را به‌وجود می‌آورد.
کارکرد خانوادگی
شاید عجیب باشد که چگونه می‌توان از دل یک آیین عظیم سوگواری کارکرد ازدواج را استخراج کرد. اما واقعیت این است که محرم دارای کارکرد ازدواج نیز هست. این موضوع از نظر شریعت‌مداران عملی مذموم نیست چرا که به باور آنان دین آمیزه‌ای از امور زمینی و آسمانی است و هر عمل زیبا و پسندیده‌ای که از دل امور دینی بیرون‌‌آید جایز است.
در این ماه به سبب حضور جوانان در مراسم فرصتی پیش می‌آید تا والدین آنها بهتر بتوانند با دختران و پسران شایسته و برومند شهر و محله خود آشنا شده و آنان را نشان کنند. سپس با پایان ماه سوگواری بررسی‌های جدی برای شناخت آنها و پذیرش این جوانان به‌عنوان عروس یا داماد خانواده آغاز می‌شود. البته این کارکرد در شهرهای بزرگ و با توجه به تغییر در ملاک‌های ازدواج به سرعت در حال کمرنگ شدن است. اما هنوز در مناطقی با جمعیت کم و دلبسته به سنن قدیمی این کارکرد به خوبی هویدا است.
محرم دارای بسیاری دیگر از کارکردهای اجتماعی است که می‌توان در مورد آنها به مطالعه پرداخت. کم شدن میزان بزه، تأثیر روانی آن در آرامش روحی، یادآوری از انسان به‌عنوان یک موجود گرانمند ( و تبعات آگاهانه یا ناخواسته اجتماعی فرد ناشی از این پذیرش) از دیگر کارکردهایی است که از آن نام می‌برند.
آنچه می‌توان نتیجه گرفت این است که محرم به‌عنوان بزرگترین همایش سوگوارانه بشری به مرور ایام از چنان غنایی برخوردار شده که پای را از امور دینی فراتر نهاده و در گستره وسیع امور انسانی از اجتماعیات گرفته تا هنر وسیاست کارکردهای فراوان به خود گرفته است.
