محله امامزاده قاسم(ع) که حالا حدود 18هزار و 500نفر جمعیت دارد روستایی بود که نخستین ساکنان آن در اطراف بقعه امامزاده قاسم(ع) ساکن شدند و خانه‌های خود را با سنگ و گل و چوب ساختند. آب مصرفی خود را از طریق چند رشته نهر از دره گلابدره و رودخانه دربند و قنات تأمین کردند و با کشاورزی و باغبانی و دامداری روزگار خود را گذراندند. این محله از جنوب به خیابان شهید باهنر، از غرب به خیابان دربند، از شرق به خیابان صادقی قمی و از شمال به کوهپایه‌های توچال محدود است. در این گزارش تاریخچه و هویت این محله را با هم می‌خوانیم.
پادشاهان قاجار از وقتی تهران را پایتخت کردند حواس‌شان به باغ‌های خارج شهر هم بود تا ییلاق تابستانی برای خود فراهم کنند. روستاهای شمیران با آب و هوای مطبوع و دلپذیر بهترین گزینه برای استراحت تابستانی بود. پادشاهان که راهی ییلاق می‌شدند اهل و عیال را هم با خود می‌بردند.
2نفر از همسران فتحعلی‌شاه به نام‌های آغاباجی و طاووس خانم ملقب به تاج‌الدوله در روستای امامزاده قاسم(ع) عمارت ییلاقی داشتند و سکونت در این عمارت را به حضور در ارگ سلطنتی در تهران ترجیح می‌دادند. قصر کاووس، عمارت دیگری در‌آبادی امامزاده قاسم(ع) بود که گفته می‌شود همان عمارت آغاباجی خانم است. «علی کرم همدانی» مدیر بخش جغرافیای مرکز دائره‌المعارف اسلامی می‌گوید:
«آغاباجی دختر ابراهیم خان جوانشیر قره‌باغی فرزندی نداشت. شاهزاده کیکاووس میرزا و مرصع خانم را به فرزندخواندگی او دادند. احتمالاً عمارت آغاباجی به نام پسرخوانده‌اش، قصر کاووس نامیده شده باشد.»
- باغ‌هایی که خاطره شد
در عهد ناصرالدین شاه قاجار که جمعیت تهران، زیاد و رفت‌وآمد به روستاهای شمیران هم زیاد شد روستای امامزاده قاسم(ع) هم به‌عنوان یک محل زیارتی و هم به‌عنوان محلی ییلاقی مورد توجه قرار گرفت. «محمدحسن خان اعتمادالسلطنه» در روزنامه خاطرات آورده که ناصرالدین شاه باغ و عمارتی را در شمال شرقی این روستا، نزدیک آبک و در دامنه کوه به او بخشید تا آباد کند. او هم زمین‌های اطراف را خرید و باغش را بزرگ‌تر کرد و باغی دلگشا و چشمنواز ساخت. این باغ را هم باغ حسن‌آباد نام گذاشت.
ناصرالدین شاه در گردش‌های تابستانی‌اش بارها مهمان اعتمادالسلطنه در باغ حسن‌آباد بود. دکتر فووریه، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه در سفرنامه خود به یکی از این مهمانی‌های شاهانه در باغ حسن‌آباد اشاره کرده و آورده است: «باغ حسن‌آباد توسط یک رشته قنات پرآب به نام قنات حسن‌آباد آبیاری می‌شد.»
نگهداری از این باغ برای اعتمادالسلطنه هزینه سنگینی دربرداشت و برای جلوگیری از ضرر و زیان بیشتر سال 1312 قمری این باغ را که در طول 20سال حدود 30هزار تومان خرج آبادانی‌اش کرده بود به مبلغ 4 هزار تومان به میرزا محمد ناظر فروخت. «منوچهر ستوده» نویسنده کتاب «جغرافیای تاریخی تهران» از آخرین بقایای برجا مانده از این باغ دیدن کرده و نوشته است: «سردر جنوبی باغ، کاشیکاری داشت و با خط خوشی بالای سردر بر کاشیکاری نوشته شده بود:
مبادا که این باغ ویران بود/ که در سایه شاه ایران بود» باغ ملک از دیگر باغ‌های معروف محله امامزاده قاسم(ع) بود. به نوشته معیرالممالک، باغ ملک در واقع همان باغ نصرالدوله فرمانفرماست که بعدها به تملک حاج حسین آقا ملک التجار درآمد. از دیگر افرادی که در آبادی امامزاده قاسم(ع)، باغ و عمارت ییلاقی داشتند می‌توان از سلطان احمد میرزا پسر فتحعلی‌شاه، نصرالدوله فرمانفرما، میرزا نصرالدوله صدرالممالک، سلطان علی خان وزیر دربار، الهیار صالح و حسنعلی خان وزیری نام برد.
- باغبانی و کشاورزی در دژ بالا
خوش آب و هوایی روستا شغل اصلی مردم را باغبانی، کشاورزی و دامداری کرده بود. همدانی در توضیح بیشتر می‌گوید: «گله‌داران در اوایل بهار گله‌های خود را برای چرا به چوپان‌ها می‌‌سپردند. سرچال کوچک، سرچال بزرگ، چالیزون، سیالیز، کلکچال، پیازچال و یخچال نام برخی از علفزارهای بالادست آبادی بود.» قدیمی‌ها 2دژ شمیران را می‌شناسند.
یکی بالادژ و دیگری پایین‌دژ. بالادژ یا دزج بالا یا دیزج بالا اسم قدیم محله امامزاده قاسم(ع) بود و پایین‌دژ نام قدیم محله دزاشیب که به‌ترتیب 2روستای بالادست و پایین دست شمیران بودند. همدانی می‌گوید: «مدفن امامزاده قاسم(ع) در یک بلندی مسطح که در اصطلاح محلی به آن تختی می‌گویند و مشرف به آبادی بود جا دارد. این محل می‌تواند جایگاه دژی باشد که امروزه اثری از آن برجا نمانده.» نخستین نشانه‌های شکل‌گیری زندگی در روستای دیزج بالا را در سمت غربی بقعه امامزاده(ع) دیده شده. چون شیب کمی داشت و در مسیر راه‌هایی که به کوه و آبادی‌های نزدیک و دشت و دره‌‌ها منتهی می‌شد قرار گرفته بود.
- قنات‌های معروف
نهری که از آب رودخانه‌‌های دربند و گلابدره می‌آمد بخشی از آب مورد نیاز ساکنان امامزاده قاسم(ع) را تأمین می‌کرد. علاوه بر آن آبادی‌های جماران، دزاشیب و چیذر هم از رودخانه‌‌های دربند و گلابدره حقابه داشتند. تقسیم آب برای اهالی به‌صورت ساعتی و متناسب با مساحت زمین آنها بود. از میان میراب‌های این محله، 3برادر به نام‌های سید میرزا، سید ابوالقاسم و سید محمدباقر به‌عنوان قدیمی‌ترین میراب‌ها در ذهن اهالی باقی مانده است.
بخش دیگری از آب آشامیدنی و کشاورزی اهالی‌آبادی امامزاده قاسم(ع) از قنوات تأمین می‌شد. ستوده در کتاب جغرافیای تاریخی شمیران این قنات‌ها را چنین برمی‌شمرد: قنات آبک، باغ ملک، باغ حسن‌آباد، معتمدالسلطنه، ده، باغ حاجی محمد مهدی، باغ کهنه، باغ اویسی، باغ شرکاء، باغ انجیری شامل 3 رشته قنات، باغ دکتر شکوه، باغ نخجوانی، منزل کربلایی علی، منزل کربلایی رمضانعلی، منزل حاجی میرزا علی‌محمد لاریجانی و منزل حاجی سید مرتضی لاریجانی. مردم بومی آبادی امامزاده قاسم(ع) که برخی از مازندران به این‌آبادی کوچ کرده بودند، با هم خویشاوند بودند.
«سهند لطفی» در کتاب «دزج بالا یا بالا دژ» نوشته است: «در دوره پهلوی اول تنها خانوار غیربومی شناخته شده در بافت اصلی آبادی با عنوان غریب شناخته می‌شد و فرزندان این خانواده را به نام پسران حسین غریب می‌شناختند. دیگر مردم غیربومی کسانی بودند که در تابستان و به علت گرمای هوای تهران به این محله می‌آمدند.» طایفه‌های اسفندیاری، ایجادی، وزوایی، قاسمی، قادری و سادات قادری از معروف‌ترین طایفه‌های آبادی امامزاده قاسم(ع) هستند که از قدیم در آنجا ساکن بودند. آذربایجانی‌ها و لرها که بیشترین مهاجران آبادی را تشکیل می‌دهند از دهه50 در محله امامزاده قاسم(ع) ساکن شدند.
- بارگاه امامزاده قاسم(ع)
نسب امامزاده قاسم(ع) به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد. ستوده در کتاب جغرافیای تاریخ شمیران آورده است که در قرن سوم هجری ایشان را به خاک سپردند. آیت‌الله نجفی مرعشی نسب ایشان را این‌طور ثبت کرده است: قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب(ع). در سال 370هجری عضدالدوله دیلمی، بقعه‌ای برای امامزاده قاسم(ع) ساخت و سال 936 هجری به دستور کمال‌الدین سلجوقی برای آن ضریحی ساخته شد.
بعدها هم در عهد شاه طهماسب صفوی، اطراف امامزاده(ع) رونق بیشتری گرفت و 2صندوقچه چوبی منبت در امامزاده گذاشتند که هنوز هم موجود است. همین قدمت باعث شده تا هم صندوقچه‌های چوبی امامزاده(ع) و هم حمام قدیمی صدساله در میدان امامزاده قاسم(ع) جزو میراث فرهنگی ثبت شود. در عهد فتحعلی‌شاه قاجار آستان امامزاده(ع) گسترش پیدا کرد و در عهد ناصری گنبد کاشیکاری مرمت شد.
نظر شما