اگرچه بخشی مهم از موسیقی نواحی ایران و اصولا موسیقی ردیفی ما نشات گرفته از موسیقی مذهبی است و حتی هنرمندان به نامی چون حسین علیزاده در تصنیف برخی از قطعات خود به این الهام اشاره های مستقیم کرده اند(1) ویا آهنگسازان دیگری ، همانند استاد فرهاد فخرالدینی در ساخت موسیقی سریال امام علی(ع) و مجید انتظامی در ساخت موسیقی روز واقعه و برخی سریال های مذهبی دیگر چون سریال امام حسن (ع) و امام رضا(ع) به‌این فضاها اشاره نموده اند ،اما نگاهی به پیشینه این گونه کارها نشان می‌دهد که گردآوری و جمع کردن این نغمه ها که در زمره گنجینه موسیقی ما به شمار می‌روند هنوز صورت و صبغه مناسبی به خود نگرفته است و کار های فراوانی دراین زمینه باید صورت بگیرد تا بتوان در نهایت به منبعی کامل از موسیقی مذهبی در تمامی نقاط ایران دست یافت.
طبیعی است که این حرکت‌ها،اگر بخواهد درمسیر مناسب و کاملی به پیش برود،نیازمند کمک و مساعدت نهادهای دولتی فرهنگی ، هنری و به خصوص نهادی همانند صداو سیما است که به دلیل گستردگی آن و نیز شرح وظایفی که برایش در نظر گرفته شده است، می‌تواند با مدد گیری از محققان و پژوهشگران موسیقی نواحی ایران در گوشه گوشه این آب و خاک به گرد آوری این نغمات دست یازد.
متاسفانه به دلیل آنکه برخی از راویان و خنیاگران نامی مناطق مختلف ایران در سنین کهولت قرار دارندو حتی برخی از آنها به دیار باقی شتافته اند، لذا هر روز که دراین امر تاخیری صورت بگیرد، زیان های فراوانتری نصیب فرهنگ شفاهی ما می‌شود.
اگرچه تا کنون در زمینه ثبت و ضبط موسیقی مذهبی و به خصوص موسیقی مربوط به ایام عزاداری امام حسین ( ع) کارهای چندی صورت گرفته است، اما نگارنده کمتر مشاهده کرده است که نهادی این همت را به خرج دهد که بخواهد از پیشینه این گونه کارها منبعی مورد اعتماد و چند وجهی به دست دهد.
برای نمونه سازمان صدا وسیما در دوره مدیریت علی معلم قرار بود مجموعه ای از 300 نوحه- تصنیف که همگی آنها در تعزیه های قدیم خوانده می شدند را ضبط و نگهداری کند. این نوحه ها را جلال الدین محمدیان خواننده شناخته شده و از تعزیه شناسان قابل با استناد به برخی منابع و به خصوص پدر تعزیه خوانش گردآوری کرده بود ،اما به گفته آقای محمدیان تنها 60 نوحه- تصنیف از این مجموعه ضبط شد و بقیه آنها اکنون رها شده است و کسی هم به فکر سامان دادن آن نیست.
اواخر سال گذشته اما، به همت موسسه نغمه شهر سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران مجموعه ای شامل 8 سی دی صوتی از نغمه های عاشورایی به همراه کتابچه ای توصیفی به بازار موسیقی راه یافت.
این مجموعه پس از مجموعه ای سه آلبومه که اوایل دهه هفتاد از سوی مرکز موسیقی وزارت ارشاد و به کوشش محمد علی صفری ، انتشار عمومی یافته بود،دومین مجموعه ای است که در چنین قالبی به بازار موسیقی و آثار شنیداری راه می یابد ، در آن مجموعه برخی از غنی ترین مقام های موسیقی مذهبی دوران مختلف از نواحی ایران را می توانستیم جست و جو کنیم . نغمه هایی که چه به لحاظ اصالت و چه از منظر بافت ملودیک قابل اعتنا بوده و هستند و گوش سپردن به آنها به آدمی بهجتی روحانی عطا می کند.
دو سال قبل هم به همت انتشارات ماهور یک سی دی از موسیقی اربعین در بوشهر انتشار عمومی یافت.این آلبوم از جهاتی منحصر به فرد است ،چرا که خانم فوزیه مجد ، محقق و موزیسین نامدار قطعات آن را در سال 1352، زمانی که گروه صدابرداری سریال دلیران تنگستان در‌آن منطقه بودند با کیفیت خوب ومطلوب و در صحنه ضبط و ثبت کرد. در این مجموعه دو خواننده شناخته شده موسیقی مذهبی بوشهر نغمه های سنتی این منطقه را بازخوانی می کنند.
یاد نامه پرده عشاق
این مقدمه طولانی رانوشتیم تا نشان دهیم که بضاعت موسیقی مداحی ما به رغم گنجینه های فراوان در این سو و آن سو تا چه اندازه اندک است.
مجموعه «یادنامه پرده عشاق»که مجری طرح آن سید عباس سجادی است و سید محمد سادات اخوی ،انتخاب ،تدوین وتصحیح آن را با همراهی گروهی از علاقه مندان به حفظ نغمه های کهن موسیقی مذهبی ایران انجام داده است،در نوع خود اثری منحصر به فرد است. از این منظر که این کار می تواند الگویی باشد برای شهرهای دیگر کشور که بتوانند نغمه های کهن موسیقی مذهبی را گرد آوری کرده و در دسترس علاقه مندان قرار دهند.دراین مجموعه تقریبا مرثیه های خوانده شده در تکایا و مساجد بزرگ تهران در 5 دهه اخیر آمده است.
البته برخی از این نغمه ها در شب های ماه رمضان هم خوانده شده است و می توان گفت که این مجموعه تنها نغمه های مرتبط با ایام عاشورای حسینی را در بر نمی گیرد ، بلکه به دیگر ائمه و معصومین هم به نوعی می پردازد، اما عمده این نغمه ها و مرثیه ها به عزاداری سید الشهدا ی کربلا اختصاص دارد و می توان با تسامح گفت که این نغمه ها نغمه هایی عاشورایی اند.
برخی از این قطعات و مرثیه های اجرا شده از مکانهایی چون کربلای معلی ( آن هم در چند دهه پیش) ویا سوریه ( مرقد حضرت زینب (س) ) گرد آمده است که از تلاش چند وجهی دست اندرکاران آن خبر می دهد.
کیفیت برخی از این آثار به رغم پالایش هایی که صورت گرفته بسیار پایین است. اما با توجه به توضیحات گرد آورنده این اثر در مقدمه ، مشخص است که جز همین نسخه ها ، اثر دیگری از این مرثیه سرایان به دست نیامده بود. این نغمه ها و مرثیه ها به رغم کیفیت ضبط پایین فضای ملودیک کار را تا حدودی انتقال می دهد، اما برای درک شعر خوانده شده باید تلاشی مضاعف صورت داد تا به درک آن نایل شد.در مقابل به دلیل ضبط صحنه ای کار بسیار طبیعی از کار در آمده و گریه و زاری مشتاقان و حاضران در مجلس فضا را بسیار طبیعی و گوشنواز کرده است.
برخی از نامداران مداحی دراین مجموعه حضور دارند که از جمله آنها می‌‌توان به پدر اکبر گلپایگانی، خواننده نامدار موسیقی سنتی، اشاره کرد.[بنیان‌های نظری و تاریخی مداحی]
به نظر می رسد این مجموعه بیش از انکه در پی ارائه تنوع ملودیک در نغمه های عاشورایی باشد ، در پی ارائه تنوع کمی از صدای خوانندگان معروف مرثیه در تهران بوده اند. بر همین بنیاد صدای بسیاری از مرثیه خوانان( به قدر حتی چند دقیقه) هم در این مجموعه آمده است.
برخی از آثار این مجموعه، چنانکه دست اندرکاران آن عنوان کرده اند،به هزار مصیبت و با کمترین اطلاعات به دست آمده است و حتی خانواده این مرحومان هم اطلاعات دقیقی از اجراهاو مکانهای اجراهانداشتند. از این منظر باید کار دست اندرکاران تهیه و تدوین این آثار را ستود.
نگاهی به برخی از اجراهای شاخص برخی از مرثیه سرایان شاخص دراین مجموعه نشان می دهد ، سنت مرثیه خوانی پنج دهه اخیر تهران، به لحاظ ساخت ملودیک و نحوه دم گیری و پاسخ دهی سینه زنان ، همچنان جاری است و بسیاری از این ملودی ها در فضای نوحه خوانی و مرثیه سرایی این ایام نیز استمراری منطقی یافته است.
اگر چه در چند سال اخیر رویکردی تقلیدی به استفاده از برخی تصانیف خوانندگان معروف نیز دیده می شود که متاسفانه این امر به استقلال فضای ملودیک مرثیه خوانی از فضای موسیقی سنتی ایرانی آسیب هایی جدی وارد کرده است. این تقلید اگرچه مشکل خاصی ایجادنمی کند اما به دلیل یاد آوری ترانه ای که خود البته از ملودی ها و نغمه های اصیل موسیقی ایران اخذ شده است، می تواند برخی آشفتگی های به وجود آمده در این مسیر را سبب شود.
در نهایت آنکه باید قدر چنین مجموعه هایی را دانست و به دست اندرکاران آن بابت چنین تلاشی تبریک گفت.
1- آقای علیزاده که دوران کودکی اش را در محله سید نصرالدین بزرگ شده و مدرسه اش در نزدیکی بازار تهران بود، تصویر های ذهنی فراوانی از دوران کودکی دارد که برخی از آنها بعد ها ، همانند قطعه حصار ، الهام بخش وی در ساخت قطعات موسیقی ماندگاری شد.
وی برای قطعه حصار از مراسم زنجیر زنی روز عاشورا ( عزاداری برای امام حسین (ع) الهام می گیرد و می گوید که « قطعه حصار از دریچه گوش شنونده ای روایت می شود که در گوشه ای از میدان ناظر ورود و خروج دسته های سینه زنی و زنجیر زنی است و جالب این که خروج این دسته ها در انبوهی از گرد و خاک و غبار محو می شوند و من برای این قطعه پایانی خاص ننوشته ام، بلکه پایان بندی این قطعه به گونه ای است که نشان دهنده همین محو شدگی دسته هاست که گویی ناظر این مراسم صدای سنج و ضرب زورخانه را همراه با دورشدن این دسته هامی شنود تازمانی که محو ودرغبار گم شوند.»( گفت وگو با حسین علیزاده- محسن شهرنازدار- نشر نی )
