آشنایی با کار بر روی چوب

که زیر مجموعه‌هایی همچون منبت‌کاری، "درسازی"، "معرق‌کاری"، "فرنگی‌سازی" (ساختن مبل و صندلی) و "خاتم‌کاری" دارد.

خیلی‌ها معتقدند در بین حرفه‌های هنری کار با چوب،خاتم‌‌کاری از همه زیباتر و باارزش‌تر است. هنر خاتم‌‌کاری در دوره صفویه رواج پیدا کرد و در دوره قاجار به نهایت کمال خود رسید. خوشبختانه این هنر در طول زمان به دلیل کاربرد داشتن در زندگی روزمره مردم از بین نرفت و امروزه در خانه بسیاری از ایرانی‌ها حضور دارد. اما من‌و‌توی ایرانی چقدر درباره این هنر ارزشمند کاربردی-که نمونه‌هایش در خانه‌هایمان هست و به مناسبت‌های مختلف به دوستان و آشنایان هدیه‌شان می‌دهیم- می‌دانیم؟ سبد خرید این شماره اطلاعاتی درباره هنر خاتم‌کاری به شما می‌دهد که می‌توانید بر اساس آن آگاهانه‌تر به سراغش بروید.

خاتم‌کاری یعنی چه؟
«خاتم‌کاری» هنری است برای تزئین جعبه، صندوق، قاب عکس، سازهای سنتی و سایر اشیا. به زبان ساده‌تر خاتم‌کاری یعنی هنر چیدن چوب، فلز و استخوان(امروزه پلاستیک) در کنار هم و ایجاد نقوش زیبا و گاه شگفت‌انگیز.

بعضی‌ها فکر می‌کنند خاتم‌کارها، تکه‌های چوب و فلز و پلاستیک را دانه دانه- آن هم در اندازه‌های چنددهم میلی‌متری- در کنار هم می‌چسبانند و این‌طوری مثلا یک جعبه کوچک طلا می‌سازند اما این تصور غلط است. در واقع مراحل ساخت یک اثر خاتم‌کاری به شرح زیر است:

خاتم‌کارها ابتدا مواد خام مورد نیاز را آماده می‌کنند؛ اول از همه ابزارآلات و چسب چوب و سریش، بعد چوب درخت عناب که قرمزرنگ است، چوب درخت نارنج که رنگش زرد روشن است، همچنین چوب «بقم» و «ساج» که قهوه‌ای رنگ است. البته هنرمندان خاتم‌کار که خودشان یک پا کیمیاگرند، با استفاده از محلول‌های عجیب و غریب طی چند مرحله، بخشی از چوب‌ها را که قهوه‌ای کمرنگ هستند، به رنگ‌های سبز، سیاه، نارنجی و... تبدیل می‌کنند.

اینکه می‌نویسم آماده می‌کنند یعنی که چوب‌ها را به اندازه‌هایی با قطر 5/2 تا 5/5میلی‌متر و ارتفاع 7 تا 10سانتی‌متر برش می‌زنند و درمی‌آورند. بعد از آن مفتول‌های باریک فلزی را که عموما برنجی است و در موارد خیلی معدود نقره، به قطعاتی با ارتفاع 7 تا 10 سانتی‌متر تبدیل می‌کنند. در گذشته از استخوان یا عاج فیل برای قسمت‌های سفید کار استفاده می‌کرده‌اند که امروزه به دلیل صرفه اقتصادی، از پلاستیک‌های سفید که به نوارهای بسیار باریکی تبدیل شده، استفاده می‌کنند.

در مرحله بعد، خاتم‌کار شروع به کنار هم چیدن آن قطعات باریک و نازک‌شده چوب و فلز و پلاستیک می‌کند؛ به نحوی که نقوش سحرانگیزی ایجاد می‌شود و با این روش باندهایی می‌سازد که عرض 3 تا 5 سانتی‌متر و طول 10تا20 سانتی‌متر دارند. بعد هنرمند خاتم‌کار شروع می‌کند به سوهان‌کشی باندهایی که رویشان نقوش زیبایی ایجاد شده است. بعد از سوهان‌کاری و مسطح شدن باند، جناب خاتم‌ساز با اره مویی به برش لایه‌های 2 تا 3 میلی‌متری از روی کار مشغول می‌شود و در قسمت آخر به چسباندن آن باندها روی کارهای چوبی می‌پردازد.

البته گفتنی است که گرچه بخش چینش چوب و فلز و پلاستیک در کنار هم، ظرافت و دقت زیادی می‌خواهد ولی مرحله برش باندها و بعد چسباندنشان روی کار، آن‌قدر سخت است و هزار فوت و فن کوزه‌گری دارد که هر تازه‌کاری از پس آن برنمی‌آید و خلاصه اینکه وقتی ما یک کار هنری خاتم را می‌خریم، در واقع فقط لایه رویی‌اش خاتم است و زیر کار چوب معمولی.

سوغات شیراز و اصفهان
-«شیراز» شهر اصلی تولد هنر خاتم‌کاری بوده است اما این هنر در شهر اصفهان رشد کرده و تنوع نقش پیدا کرده. به‌هرحال اگر به شیراز سفر کردید، از آنجا خاتم‌هایی با خود به سوغات بیاورید که روی کارشان نقوش مینیاتور وجود دارد و از اصفهان هم می‌توانید خاتم‌هایی را سوغات بیاورید که تلفیقی از خاتم و معرق یا خاتم و قلمزنی هستند.

-اگر می‌خواهید از جعبه خاتم‌کاری‌تان به‌صورت کاربردی استفاده کنید، بهتر است جعبه‌ای بخرید که درونش با مخمل پوشیده شده.

-با انواع اشیای خاتم‌کاری- از قاب گرفته تا جعبه و ظروف و دکوری‌ها- می‌توانید سالن‌تان را – به‌ویژه اگر در آن مبل‌های استیل هست– به بهترین شکل تزئین کنید.

برای خرید قاب عکس‌های خاتم بهتر است به نکات زیر توجه کنید:
1 - در هنر صنایع دستی وقتی صحبت از اندازه قاب می‌شود – یعنی وقتی مثلا می‌گویند قاب 28×14 است- درواقع منظور اندازه طول و عرض شیشه وسط است؛ چون در قاب، اصل آن، قسمت شیشه‌خور است و اینکه ممکن است با چه هنری (مینیاتور، قلمزنی، مشبک و...) پر شود.

2 – در مرحله بعدی ممکن است خود قاب خاتم ارزش بالای هنری داشته باشد؛ در این مورد تعاریف متفاوتی وجود داردکه با نام‌های «تک گل»، «دو گل»، «یک سانتی لب تاجی»، «دو گل معرق» و... خوانده می‌شوند. البته ممکن است به قاب تک‌گل «سه سانت» و به قاب دو گل «هفت سانت» هم بگویند.

3 – در قاب خاتم، فاصله بین هر گل، یا با چوب معرق‌کاری شده یا با طرح اسلیمی یا با فلز قلمزنی‌شده یا حتی با یک فاصله چوبی ساده پر می‌شود.

4 – در قاب خاتم هم مثل سایر اشیای خاتم‌کاری شده، اصل، نقش و ظرافت ساخت آن است؛ برای همین ممکن است یک قاب تک‌گل 24×18 پرکار مرغوب، از یک قاب «دوگل» 24×18 که با نقوش ساده و کم‌کار پر شده، خیلی گران‌تر باشد.

نقوش هنر خاتم‌کاری

هنر خاتم‌کاری، نقوش متنوعی دارد؛ نقوشی مثل «هفت شمس»، «پوست ماری»، «عالم زر»، «کلنگی»، «تخمه‌دار»، «پری وارو»، «ابری» و... اما معروف‌ترین نقوش آن که امروز در بازار بیشتر دیده می‌شوند، شامل موارد زیر هستند:

هفت شمس: در این طرح به خاطر قرار گرفتن یک مفتول دایره‌ای برنجی در وسط و 6 مفتول دایره‌ای برنجی دور دایره وسطی، یک گل شکل می‌گیرد که به آن هفت شمس می‌گویند.

پری وارو: به آن «21دونه» هم می‌گویند. در این طرح از کنار هم قرار گرفتن 21 مفتول سیمی و 21 قطعه چوب و مرزهای پلاستیکی، یک نقش شش‌ضلعی به‌وجود می‌آید.

تخمه‌دار: به آن «ستاره‌دار» هم می‌گویند. در این طرح از کنار هم قرار گرفتن 6 یا گاهی 8مثلث- که در هر مثلث 6سیم وجود دارد- طرح یک ستاره بزرگ شکل می‌گیرد.

پوست ماری: در این طرح 95درصد فلز برنج کار می‌شود و 5درصد چوب سیاه‌رنگ که از کنار هم قرار گرفتن دایره‌های زردرنگ برنج و چوب‌های سیاه‌رنگ بسیار باریک، نقشی درست همانند پوست مار شکل می‌گیرد.

عوامل موثر در تعیین قیمت خرید
ممکن است برای خرید یک کادوی خاتم‌کاری وارد یک فروشگاه صنایع دستی بشوید، آن وقت ببینید 2 جعبه 5×15 با ارتفاع 6سانتی‌متر، یکی قیمت خورده است 4هزار تومان و آن یکی 40هزار تومان! اما این تفاوت قیمت از کجا آمده؟

عواملی که در تعیین قیمت یک اثر خاتم‌کاری شده مؤثرند، شامل موارد زیر می‌شوند:

* استفاده از چوب‌های مرغوب و پردوام مثل چوب آبنوس، فوفل و چوب درخت ساج، ارزش یک کار خاتم را بالا می‌برد.

* هر چه در کار، از تعداد بیشتری مفتول فلزی استفاده شود، آن خاتم پرکارتر و در نتیجه باارزش‌تر محسوب می‌شود.

* نوع نقشه و در مرحله بعد نوع چینش اجزای آن، ارزش یک کار خاتم را مشخص می‌کند؛ یعنی اینکه هرچقدر اجزا به بهترین شکل برش خورده و بعد با نهایت دقت و ظرافت و نظم در کنار هم چیده شوند، نقوش بهتر به چشم می‌آیند و در نتیجه کار ارزشش بالاتر می‌رود. خاتم‌کارها در اصطلاح به یک اثر منظم و نقوش هم‌اندازه «مصالح سابیده» می‌گویند.

* اگر خاتم دارای قوس باشد – چون چسباندن ورقه (باند) خاتم روی کار قوس‌دار خیلی سخت است – به مقدار زیادی قیمت آن  بالا می‌رود.

* باندهای خاتم‌کاری که به‌صورت لایه‌های نازک 2 تا 3 میلی‌متری بریده می‌شوند، باید با ظرافت تمام روی کار در کنار هم چسبانده شوند وگرنه ممکن است مرز بین 2 باند مشخص شده و نقوش به‌خاطر درست درکنار هم قرارنگرفتن، عیب‌دار شوند. این مسئله از ارزش هنری خاتم کم می‌کند.

مکمل‌های هنر خاتم‌کاری
ممکن است یک اثر خاتم‌کاری فقط از خاتم پوشیده شده باشد ولی ممکن هم هست که یک هنرمند خلاق خاتم‌ساز، آن را با هنرهای دیگر تلفیق کند. مثلا بعضی جعبه‌های خاتم ممکن است نقوش مینیاتور هم‌داشته باشند که البته گاهی،  این  نقوش، برجسته هم هستند؛ یعنی هنرمند خاتم‌ساز با خمیر بخش‌هایی از نقوش مینیاتور را برجسته کرده و به آن حجم داده است. بیشتر نقوش مینیاتور روی جعبه خاتم، شامل صحنه‌های شکار یا چوگان  می‌شوند.

گاهی روی جعبه خاتم با نقوش تذهیب تزئین می‌شود و گاهی با میناکاری. البته امروز به دلیل صرفه اقتصادی کمتر روی جعبه خاتم میناکاری می‌شود. اما درمورد قاب‌ها، بعضی هنرمندان از ترکیب معرق و خاتم در ساخت اثرشان استفاده می‌کنند، بعضی‌ها هم از تلفیق خاتم و قلمزنی (که شامل یک ورقه برنجی قلمزنی شده است) استفاده می‌کنند. همچنین آثاری با استفاده از منبت و خاتم و گاهی مشبک و خاتم هم ممکن است در بازار دیده شود. مسلما قیمت کارهای تلفیقی که خاتم‌کاری اعلا هم دارد، خیلی گران‌تر از انواع ساده آن است.

در ضمن بعضی خاتم‌سازها بنا به سفارش یا برای کارهای موزه‌ای، اقدام به ساخت مبل و میز عسلی‌های خاتم‌کاری‌شده می‌کنند که البته بخش‌هایی از این نوع آثار را با هنر منبت‌کاری تکمیل می‌کنند. برای خرید چنین کارهای هنری‌ای، میلیونر که هیچ، حتما باید میلیاردر باشید.

قیمت انواع قاب‌های خاتم موجود در بازار تهران

قیمت سایر انواع اشیای خاتم‌کاری

قاب خاتم را لندن نبر
-دشمن اصلی یک اثر خاتم‌کاری شده، رطوبت است، چون دوتا از عناصر اصلی تشکیل‌دهنده خاتم، چوب و چسب چوب است که در برابر رطوبت، فوق‌العاده آسیب‌پذیرند و همین، باعث پوسیدگی و ازهم‌وارفتگی کار می‌شود. ناگفته پیداست که کارهای خاتم در مناطق شرجی (شمال و جنوب) کشور، کمتر از مناطق خشک عمر می‌کنند. در ضمن به شما توصیه می‌کنیم که برای دوست یا آشنایتان که در لندن شرجی زندگی می‌کند، اصلا کار خاتم نخرید.

-تابلوهای قاب خاتم‌تان را روی دیواری که مقابل کانال کولر است، نکوبید؛ باد مرطوب کولر در طول فصل تابستان، کلی از عمر قاب باارزش‌تان را کم می‌کند.

-اگر وسیله خاتم‌کاری شده‌تان را تمیز می‌کنید، از دستمال خشک استفاده کنید.
-اگر اثر خاتم‌کاری‌تان خیلی کثیف شده، کمی ابر را به مقدار کمی الکل صنعتی آغشته کنید و روی کار بکشید تا تمیز شود.

-اگر وسیله خاتم‌کاری‌تان در اثر مرور زمان دیگر شفاف نیست یا اینکه روی کارش تذهیب دارد، برای تمیزکردنش از الکل صنعتی استفاده نکنید، چون کشیدن ابر آغشته به الکل صنعتی همانا و درهم‌شدن رنگ چوب‌ها و رنگ نقوش همان.

-اگر کار خاتم‌کاری‌شده‌تان به مدت طولانی در مقابل تابش مستقیم آفتاب باشد، بعد  از مدتی شفافیت و براقیت‌اش را از دست می‌دهد؛ چون پلی‌استری که جناب خاتم‌ساز بعد از ساخت وسیله هنری‌اش روی آن کشیده، در مقابل تابش مستقیم آفتاب از بین می‌رود.

-حتی اگر خیلی عجله دارید و کلی کار روی سرتان ریخته، وقتی می‌خواهید در جعبه طلا یا در صندوق کوچک خاتم‌کاری‌تان را ببندید،  اول با دقت به داخل جعبه نگاه کنید و آن ضلعی که یک عدد کوچک رویش نوشته‌شده را پیدا کنید، بعد وقتی همان عدد را که روی لبه یکی از ضلع‌های دور خود جعبه نوشته شده، پیدا کردید، آرام طوری در را روی جعبه قرار دهید که هر دو عدد روی هم قرار گیرند؛ مطمئن باشید بدون چنین دقت‌نظری، بعد از یک مدت، یا یک تکه از در جعبه‌تان می‌شکند یا لبه آن خوردگی پیدا می‌کند.

-اگر به هر دلیلی جعبه، صندوق یا قاب خیلی ارزشمند خاتم‌کاری‌تان خراب شد- مثلا چسب زیر خاتم آن از بین رفت یا قسمتی از روی خاتم آن ریخت- می‌توانید آن را به دست تعمیرکارهای خاتم بسپارید.

اساتید فن
در حال حاضر در کشورمان هنرمندان زیادی به کار خاتم‌سازی مشغول هستند که یکی از معروف‌ترین آنها استاد گل‌ریز خاتمی در شیراز است که دکوری‌های زیبایی همچون مقبره حافظ و سعدی و اثر رباعیات خیام از آثار معروف‌شان است. همچنین ایشان از استادان درجه اول ساخت جعبه‌های خاتم با روکار نقش مینیاتور هستند. همچنین استاد یوسف قنبری (پیرترین هنرمند خاتم‌ساز کشور)، استاد ترشیزی و استاد خادم ملت ازجمله ظریف‌کارترین اساتید خاتم‌ساز اصفهان هستند.

با تشکر از کارشناسان محترم صنایع دستی، سرکار خانم محمدی و جناب آقای مذهب که در زمینه هنر خاتم‌سازی راهنمایی‌مان کردند.