هدفمند بودن به این معناست که یارانه به مستحقان آن اعطا شود و نقدی کردن بدین معناست که یارانه‌ها به‌صورت پول نقد در اختیار مستحقان قرار گیرد؛ پس نقدی کردن غیراز هدفمند کردن است.
برای ارزیابی چنین طرحی ابتدا باید دانست که یارانه چیست و هدف از آن چیست؟ در هر کشور، یارانه برای کاهش شکاف طبقاتی اعطا می‌شود. همواره دسته‌ای مردم به سطحی از معیشت و درآمد سقوط می‌کنند که دولت ناچار می‌شود برای جبران کمی قدرت مصرف به آنها یارانه بدهد تا آنها را به سطح متوسط مصرف ارتقا دهد.
ذات این برنامه، آن است که این یارانه به کسی داده شود که مستحق آن است. در اسلام هم زکات و خمس باید به اهلش داده شود و اگر داده نشود، فرد بریءالذمه نمی‌شود. در واقع در اسلام، یارانه‌ها صد در صد هدفمند است. در کشورهای غربی هم به گروه‌های هدفمند، یارانه‌ها داده می‌شود.
حال بحث این است که یارانه‌ها به‌صورت نقدی اعطا شود یا جنسی؟ پاسخ برای کالاهای مختلف و بر حسب ویژگی‌های جامعه، متفاوت است.
مثلاً اعطای یارانه برای شیر کودکان طبقات کم‌درآمد جامعه، باید به‌صورت جنس اعطا شود نه نقدی، زیرا درصورت پرداخت نقدی پول شیر به پدر خانواده فقیر، هیچ تضمینی نیست که پدر خانواده، این پول را به جای خرید شیر برای کودک خود، صرف خرید سیگار نکند.
به‌علاوه، شیر یارانه‌ای (یک یارانه کالایی) بیشتر مورد استفاده محرومان است، اگر یارانه این کالا حذف و به‌صورت نقدی به همه مردم پرداخت شود، از هدفمند کردن یارانه‌ها دور شده‌ایم. در پرداخت نقدی با همان مشکلی مواجه هستیم که در پرداخت جنسی یا کالایی با آن مواجهیم؛ یعنی یارانه به افراد غیرنیازمند می‌رسد.
با گذر از بحث نظری فوق، به وضعیت فعلی اقتصاد ایران می‌رسیم. بدون ایجاد تردید در ضرورت هدفمند کردن یارانه‌ها، اما قاعده کلی که نباید در این مسیر به آن بی‌توجهی شود، این است که نباید به اقتصاد، شوک وارد آورد.
مثلاً ممکن است که دولت تصمیم بگیرد یارانه ۸ میلیارد دلاری سوخت -که اکنون به‌صورت کالایی پرداخت می‌شود- را به‌صورت نقدی پرداخت کند.
حتی درصورتی که این یارانه نقدی به گروه‌های هدف از پیش تعیین‌شده پرداخت شود (یعنی هدفمندی یارانه سوخت محقق شود)، باز هم نمی‌توان نسبت به این اقدام ابراز نگرانی نکرد.
زیرا مطمئناً تزریق یکباره ۸ میلیارد دلار پول جدید به اقتصاد کشور، تغییر عظیمی در شبکه تولید کالای کشور به وجود می‌آورد و این حجم عظیم تغییر در تولید کشور، یقینا مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد.
بنابراین، توصیه برای اجرای طرح نقدی کردن یارانه‌ها - حتی درصورت تحقق هدفمند شدن آن- این است که باید نقدی کردن در چند مرحله اجرا شود و دولت به تدریج قیمت سوخت را آزاد و از طرف دیگر، پول نقد را به گروه‌های هدف پرداخت کند.
این شیوه موجب می‌شود دولت بتواند با اجرای مرحله اول نقدی کردن یارانه، اثرات آن را در جامعه ۷۰ میلیونی ببیند و برای مراحل بعدی تصمیمات اثربخشی بگیرد، وگرنه حذف یکباره یارانه بدون مشکل نخواهد بود.
*عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی
