نشست تخصصی با دکتر گودرزی در همشهری‌آنلاین

دکتر محسن گودرزی در این نشست برخی از یافته‌های یکی از مهم‌ترین پژوهش‌هایش را با تحریریه همشهری‌آنلاین در میان گذاشت.

پیمایش‌های عمومی یکی از ابزارهای مهم برای شناخت وضعیت نگرشی و رفتاری جامعه است. این نکته که هر نوع تلاش برای برنامه‌ریزی اجتماعی و فرهنگی همانند هر حوزة دیگر نیازمند در اختیار داشتن اطلاعات دقیق از وضعیت گرایش‌ها و رفتارهای فرهنگی است، چندان هم که می‌نمایاند، بدیهی نیست. دلیل آن نیز همین بس که شمار پژوهش‌های در مقیاس ملی و فراگیر به تعداد انگشتان دست هم نیست.

بخشی از این امر را باید در وجود دیدگاهی جست که معتقد است موضوعات اجتماعی و فرهنگی از طریق روش‌های کمّی قابل شناخت نیست. گرچه این سخن درست و دقیق است که شناخت فرهنگ تنها و تنها از طریق روش‌های کمّی میسر نیست اما این داوری در بارة هر روش دیگری هم که سودای انحصار روش‌شناختی داشته باشد، صادق است.
در شرایط فقدان داده‌های معتبر و علمی، تجربیات شخصی مبنای قضاوت در بارة تحولات اجتماعی و فرهنگی می‌شوند و خود پیداست که ارائه تصویری جامع از فرهنگ بر مبنای این نوع تجربیات تا چه مایه فقیر و کم‌رمق است.

اگر حوزه اقتصاد را باحوزه فرهنگ مقایسه کنیم، در می‌یابیم که داده‌های اقتصادی به صورت تقریباً منظم از جانب چند سازمان و نهاد (مرکز آمار، بانک مرکزی و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی) تولید و یا گردآوری می‌شوند. تراکم داده‌ها در دورة زمانی نسبتاً طولانی، برای اقتصاددان فرصت توصیف و یا تبیین تغییرات اقتصادی را فراهم کرده است. اقتصاددان با استفاده از این اطلاعات می‌تواند چگونگی وضعیت موجود اقتصاد و سمت و سوی تحولات آن را بیان نماید. اگر همین وضعیت را با در عرصه اجتماعی و فرهنگی مقایسه کنیم، کاملاً کمبود داده‌هایی از این دست را احساس خواهیم کرد.

پیمایش عمومی یکی از رایج‌ترین شیوه‌های تولید چنین داده‌هایی در عرصه اجتماعی و فرهنگی است. صفت عمومی به این معناست که هدف اصلی پیمایش به دست تصویری کلی و عمومی در باره طیف وسیعی از نگرش‌هاست و آن را از پیمایش‌های خاص و موضوعی که اقتضائات روش‌شناختی آنها متفاوت است، جدا می‌کند. 

پیش از انقلاب نخستین بار مرحوم دکتر علی اسدی با همکاری دکتر مجید تهرانیان و دکتر منوچهر محسنی پیمایش عمومی را در سال 1353 به اجرا درآورند. در سال 1374 دکتر منوچهر محسنی پیمایش دیگری را در پانزده شهر از پنج استان به اجرا در آورد.

در سال‌های بعد دکتر عبدالعلی رضایی و دکتر محسن گودرزی موج اول و دوم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان را به اجرا درآورند. موج اول پیمایش در اسفند 1379 و موج دوم آن در اردیبهشت 1382 در 28 مرکز استان اجرا شد.

در موج دوم پیمایش، نگرش‌‌ها و رفتارهای پاسخگویان در عرصه‌های مختلف از قبیل خانواده، حیات سیاسی، دین، اقتصاد، ارزیابی محیط اجتماعی، حیات اخلاقی، مشکلات اجتماعی، رضایت از زندگی، اعتماد اجتماعی، عدالت، جنسیت، مشارکت سیاسی، احساس آزادی و امنیت، امید به آینده، مصرف فرهنگی و... مورد بررسی قرار گرفته است. اطلاعات با استفاده از پرسشنامه و در نمونه‌ای با حجم تقریبی 4581 نفر از جمعیت ساکن مراکز استان‌های کشور گردآوری شده است.

به دلیل تنوع متغیرهای مورد بررسی امکان ارائه گزارش در مورد تمام متغیرها نیست. از همین رو، در این گزارش تنها بخشی از یافته‌ها در باره هنجارها و ارزش‌های خانوادگی و اعتماد به گروه‌های شغلی  ارائه می‌شود. کسانی که مایلند از نتایج سایر متغیرها مطلع شوند می‌توانند به کتاب یافته‌های پیمایش مراجعه کنند.

ارزش‌های خانوادگی
• در سال 1382، 40 درصد پاسخگویان مردان و 8 درصد آنها زنان را تصمیم‌گیرندگان اصلی خانواده برشمرده‌اند. در سال 1353 ، 72 درصد پاسخگویان مردان را تصمیم‌گیرندة اصلی خانواده ذکر کرده‌اند. سهم زنان در طول سه دهه تغییری نداشته است.

• در فاصله تقریباً سه دهه (از سال 1353 تا 1382) از سهم مردان در نظام تصمیم‌گیری خانواده به میزان 32 درصد کاسته شده است. درسه دهة اخیر، خانواده از ساختی مردسالار به سوی ساخت دموکراتیک و مشارکتی تحول یافته است. بدان معنا که تصمیمات مهم خانواده بیشتر با مشارکت اعضای خانواده اتخاذ می‌شود.

برخی از یافته‌های مهم موج دوم

• در سال 1353، 55 درصد افراد تعداد مطلوب فرزندان را 2 فرزند و کمتر دانسته‌اند. در سال 82، 74 درصد پاسخگویان چنین نظری ابراز کرده‌اند. به این ترتیب، الگوی خانوادة کم‌جمعیت عمومیت بیشتری یافته است.

• در سال 1353، 90 درصد پاسخگویان با تعدد زوجات مخالف بوده‌اند. این نسبت در سال 1382 کماکان 91 درصد است.
• در سال 1353، 41 درصد پاسخگویان ازدواج با فامیل را ترجیح می‌دادند. این نسبت در سال 1383 به 32 درصد رسیده است. یافته‌ها نشان می‌دهند که این هنجار کماکان از استحکام نسبی برخوردار است. .
• در سال 1382، 53 درصد پاسخگویان تفاوت سنی 5 تا 9 سال را برای زوجین مناسب دانسته‌اند. این نسبت در سال 1374، 52 درصد بوده است. تعداد پاسخگویانی که فاصله سنی 4 سال و کمتر را برای زوجین مناسب دانسته‌اند از 33 درصد در سال 1374 به 41 درصد در سال 1382 افزایش یافته است.  

زنان
• در سال 1353، 74 درصد مردان با اشتغال زنان مخالف بودند. این نسبت در سال 1374 به 39 درصد، در سال 1379 به 68 درصد و در سال 81 به 21 درصد رسیده است.

اعتماد اجتماعی
• یکی از متغیرهای مورد بررسی در این گزارش میزان اعتماد اجتماعی به گروه‌های شغلی است. بر اساس یافته‌های به دست آمده در سال انجام پیمایش سطح اعتماد اجتماعی به بنگاه‌داران، تجار و بازاریان، و کسبه پایین‌تر از مشاغل دیگر بود. درصد اعتماد (کسانی که به این مشاغل اعتماد زیاد ابراز کرده‌اند) به ترتیب عبارت بودند از 4، 11 و 17 درصد.
• در مقابل، سطح اعتماد به معلمان، استادان دانشگاه و ورزشکاران بالاتر از مشاغل دیگر است. سطح اعتماد به این مشاغل به ترتیب عبارت است از 77، 71 و 62 درصد.

ارزیابی اخلاقی
یکی از زمینه‌های مهم در شناخت نگرش‌های اجتماعی تصوری است که مردم از جامعه خود دارند. به سخن دقیق‌تر، پاسخگویان خود را ساکن کدام فضای اجتماعی می‌دانند و از بودن در چنین فضایی چه احساسی دارند.
یکی از مفاهیمی که در این چارچوب مورد بررسی قرار گرفت، تصور پاسخگویان از فضای اخلاقی جامعه است. برای این مقصود، نفوذ دو گروه از ارزش‌های مثبت و منفی مورد پرسش قرار گرفت. بر اساس نتایج به دست آمده بیشتر افراد خود را در فضایی غیراخلاقی احساس می‌کردند. به این معنا که معتقد به کمیابی ارزش‌های مثبت و رواج اخلاقیات منفی بودند.
حس بودن در فضای غیراخلاقی در بین تحصیل‌کردگان و جوانان بیشتر از گروه‌های دیگر بود.
تحلیل عاملی از ارزش‌های اخلاقی نشان می‌دهد که ارزش‌های مثبت و منفی هر یک بر روی عامل جداگانه‌ای بار شده‌اند.

در مورد صفات مثبت اخلاقی اعداد جدول ناظر به کمیابی است. به این ترتیب مثلاً 56 درصد پاسخگویان معتقدند گذشت در بین مردم وجود ندارد. در مورد صفات منفی اعداد ناظر به تعداد کسانی است که به رواج این ارزش‌ها اعتقاد دارند. به این ترتیب، مثلاً 75 درصد پاسخگویان معتقدند که تقلب و کلاهبرداری در بین مردم رایج است.

در بخشی از پیمایش در باره وجدان کار سوال شده است نتایج نشان می‌دهند که به نظر پاسخگویان، سطح وجدان کار در جامعه پایین است. از نظر پاسخگویان رعایت مقررات و وقت‌شناسی کمتر رعایت می‌شود.