اوقات فراغت منحصر به تابستان و تعطیلات تابستانی نیست و البته منحصر به جوانان و نوجوانان نیز نیست اما چون اکثر افراد جامعه ما جوان هستند و جنبه آسیب‌شناسی اوقات فراغت هم بیشتر در مورد این قشر مطرح است، بیشتر در برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت، از جوانان یاد می‌شود.
ایام تابستان مخصوصاً برای دانش آموزان که جمعیت قابل توجهی از جوانان و نوجوانان کشور را به خود اختصاص می‌دهند، معنی خاص خود را دارد و باید برای جلوگیری از بطالت و انحرافاتی که ممکن است عدم برنامه‌ریزی صحیح برای این ایام در پی داشته باشد، برای اوقات فراغت برنامه‌ریزی منظمی داشته باشیم.
بارزترین ویژگی اوقات فراغت، آزادی انتخاب و نوع فعالیت است، ولی والدین به تصور این که باید وقت فرزندان خود را لزوما پر کنند، بدون توجه به علایق آنها، کلاسهای مختلف درسی، هنری، ورزشی، اردو و غیره را برای آنها تجویز و فرزندانشان را ملزم به شرکت در آن می‌کنند که این خود باعث عدم استقبال جوانان می‌شود.
این در حالی است که اگر فراغت از جهتی زیر سلطه و عقیده افراد دیگری غیر از خود جوانان باشد، دیگر فراغت محسوب نمی‌شود؛ چراکه به عقیده کارشناسان ، افراد در این ساعات، دست به گزینش می‌زنند و در برابر فرصت‌های پیش روی خود، انتخاب می‌کنند. دانستن این نکته که جوان در اوقات فراغت خود دست به چه انتخاب‌هایی می‌زند، از اهمیت ویژه‌ای برای دست اندرکاران و برنامه‌ریزان امور جوانان برخوردار است.
اگر اوقات فراغت به درستی استفاده شود، زمینه‌ساز ایجاد نبوغ در جوانان و نوجوانان و بهترین زمان برای یادگیری مهارت‌های اجتماعی و توجه به خواست‌ها و نیازهایی است که در طول سال امکان پرداختن به آنها وجود ندارد. حتی ممکن است برنامه‌هایی که در تابستان اوقات فراغت را پر می‌کند در آینده تاثیر بسزایی در زندگی انسان داشته باشد و مسیر زندگی وی را تغییر دهد.
طبق نظرسنجی انجام شده توسط انستیتو روانپزشکی تهران و مرکز تحقیقات بهداشت روان به طور متوسط بیش از 75 درصد جوانان در اوقات فراغت خود به تماشای ویدیو و سی‌دی پرداخته و در این خصوص فیلم‌های سینمایی و موسیقی را به سایر برنامه‌ها ترجیح می‌دهند.
برپایه این تحقیقات 36 درصد پاسخگویان در بخشی از اوقات فراغت خود در منزل و برای سرگرمی و تفریح از اینترنت نیز استفاده می‌کنند. از میان برنامه‌های تلویزیونی، برنامه‌های تفریحی و سرگرمی، با جلب 64 درصد مخاطب، در صدر برنامه‌های مورد علاقه جوانان قرار دارند. در این میان پرداختن به فعالیت‌های ورزشی 67 درصد و تماشای مسابقات ورزشی 50درصد کارهای مورد علاقه جوانان در اوقات فراغت بوده و همچنین در میان بازیهای مورد علاقه نیز بازیهای کامپیوتری بیش از همه مورد توجه جوانان واقع شده است.
پرداختن به فعالیت‌های هنری و صنایع دستی با اولویت نقاشی ، طراحی ، گرافیک و نواختن موسیقی از موضوعات مورد توجه 38 درصد جوانان، مسافرت خارج از استان و داخل استان به ترتیب 78 و 22درصد از دیگر موضوعات مورد توجه جوانان برای گذراندن اوقات فراغت است و از سوی دیگر 44درصد پاسخگویان در ایام فراغت به کلاسهای آموزشی می‌روند. 71 درصد جوانان نیز معتقدند که اوقات فراغت آنها به بطالت می‌گذرد، 80 درصد جوانان برنامه‌های دولت در زمینه اوقات فراغت را مطلوب نمی‌دانند و 89 درصد از بی‌عدالتی در توزیع عادلانه امکانات عمومی برای گذراندن اوقات فراغت گلایه دارند.
از سوی دیگر 73 درصد جوانان اعتقاد دارند که توجه والدین به گذراندن اوقات فراغت آنها «زیاد و خیلی زیاد» 22 درصد «کم و خیلی کم» و 5 درصد والدین «بی‌توجه» به این موضوع می‌دانند. این در حالی است که طبق این تحقیقات 50درصد جوانان اوقات فراغت خود را با خانواده، 30درصد با دوستان و 20 درصد به تنهایی سپری می‌کنند و 48 درصد آنها نقش تشکل‌های غیر دولتی را در پر کردن اوقات فراغت جوانان بسیار مهم دانسته و در این زمینه 53 درصد برای ایام فراغت خود در تابستان برنامه‌ریزی داشته و 47 درصد هیچ برنامه‌ریزی برای این ایام ندارند.
به گفته کارشناسان، در دنیا طی یک سال، 80 روز به عنوان اوقات فراغت در نظر گرفته شده، اما وجود 90 روز اوقات فراغت آن هم به طور متوالی و یکجا در ایران حاکی از تفاوت الگوی فراغت ملی کشور ما با سایر کشورهاست. همچنین میانگین ساعت فراغت جهانی 5 ساعت (22 درصد) و این رقم در ایران به دلیل فراوانی تعطیلات 6 ساعت (25 درصد) است.
پر کردن اوقات فراغت نباید به گونهای رسمی باشد که جوانان احساس خستگی کنند و تفاوتی با دیگر فصول سال برای آنها نداشته باشد. اصولاً در تعریف اوقات فراغت یکی از نکات برجسته آن داوطلبانه بودن و اختیار داشتن در انتخاب است. یعنی برای پرکردن اوقات فراغت هیچ‌گونه اجباری نباید وجود داشته باشد در غیر این صورت معنی واقعی «اوقات فراغت» را از دست می‌دهد.
با وجود اینکه بیشترین امکانات و سرمایه‌ها در پایتخت متمرکز شده و بیشترین توجه نیز به این نقطه از کشور است، اما باز هم بیشتر جوانان و نوجوانان تهرانی برای اوقات فراغت خود برنامه منظم و تدوین شده‌ای ندارند و بیشتر اوقات فراغت آنان که می‌توان استفاده بسیار مفیدی از آن کرد به بطالت و بدون برنامه می‌گذرد. البته در شهرستان‌ها و نقاط محروم که بسیاری از امکانات تهران را نیز ندارند، وضعیت به کلی فرق دارد و در بعضی موارد کمترین امکاناتی برای گذران اوقات فراغت جوانان وجود ندارد.
در چنین مواردی جوان و نوجوان در طول تابستان به کلی رها و آزاد از هر قید و بندی در کوچه و خیابان پرسه می‌زند واین شرایط جوان را مستعد هرگونه بزه و انحرافی می‌کند. ضرب‌المثلی وجود دارد که می‌گوید: «شیطان برای دست‌های بیکار، کار می‌تراشد» و تابستان نیز زمانی است که دست‌های بیکار به تعداد فراوان وجود دارد.
واقعیت این است که در طول تابستان آمار بزه و رفتارهای ناهنجار اجتماعی در بین قشر جوان افزایش می‌یابد که این مسئله نشأت گرفته از نبود برنامه برای غنی سازی اوقات بیکاری است. به طوری که همنشینی با دوستان ناباب و حضور در برنامه‌های محفلی آنها، به بروز ناهنجاری کمک می‌کند و در نهایت برخی از جوانان را در دام خود گرفتار می‌سازد و این مسئله باعث می شود که چنین جوانی قید ادامه تحصیل را بزند و به دنبال کسب درآمدهای کاذب و نامشروع برای خود باشد و اوقات فراغتی که می‌توانست برای او منشاء پیشرفت و ترقی باشد باعث تباهی و سقوط وی می‌شود.
اوقات فراغت باید به گونهای باشد که امکان دسترسی اقشار متوسط و ضعیف به این برنامه‌ها وجود داشته باشد در حالی که 85 درصد جامعه ایران جزو قشر متوسط به پایین هستند، به دلیل کمبود درآمد و وضعیت مالی نامناسب عملا امکان برنامه ریزی حتی محدود را نیز برای اوقات فراغت فرزندان خود ندارند.
در سال‌های اخیر با گسترش بازیهای کامپیوتری مراکزی به نام گیم نت که ارایه دهنده بازیهای کامپیوتری هستند روز به روز در حال افزایش هستند. نتایج تحقیقات و گزارشات غیررسمی نشان می‌دهد روزانه حداقل بین 20 تا 30 هزار پسر 11 تا 21 ساله تهرانی بیشترین ساعات اوقات فراغتشان را در مراکز گیم نت سپری می‌کنند. در این میان نحوه استفاده جوانان ازاین مراکز باید کنترل شده باشد. در این رابطه حتی مواردی وجود دارد که استفاده بیش از حد از بازیهای رایانه‌ای باعث اختلال جدی زندگی شخص می‌شود.
اوقات فراغت یک امر فرابخشی است. یعنی قطعا با مسائل اقتصادی و فرهنگی در ارتباط مستقیم است. بنا بر این برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت جوانان محدود به یک حیطه و یک بخش نیست، و موضوع فراغت، موضوعی چند جانبه است. در حوزه‌های سیاستگذاری برای اوقات فراغت به حضور متخصصان روانشناسی، اقتصاد، اخلاق، جامعه‌‌شناسی و ... نیاز است. به همین دلیل به موضوع اوقات فراغت باید با دیدی کلان نگریسته شده و از سطحی‌‌نگری دوری کرد. اینکه مثلا سازمان ملی جوانان را تنها ارگانی بدانیم که وظیفه ساماندهی اوقات فراغت جوانان را بر عهده دارد به دور از واقعیت است و تاکنون نیز در عمل چنین اتفاقی نیفتاده است.
در صورتی که بخش خصوصی با نظارت سازمان‌های ذیربط در امر اوقات فراغت سرمایه‌گذاری مناسبی داشته باشد می‌توان امیدوار بود که در این بخش به ساماندهی مناسبی برسیم. فرهنگ سازی اوقات فراغت نیز نباید از نظر دور نگه داشته شود. نکته‌ای که در آینده‌ای نزدیک باید مورد توجه قرار گیرد این است که اوقات فراغت فقط مختص جوانان و تعطیلات تابستان نیست.
