همشهری آنلاین _ شقایق عرفی‌نژاد: به سبب همجواری با بازار، این مسجد در طول سال‌ها محل اتفاقات سیاسی و اجتماعی بسیار بوده است؛ از تحصن‌های دوره مشروطه تا وقایع زمان انقلاب که بازار و این مسجد از مهم‌ترین کانون‌های آن بوده است. در ادامه بررسی خانه‌ها و بناهای تاریخی، این بار به دیدار این مسجد رفتیم.
مهم ترین نکته در مورد این مسجد موقعیت مکانی آن و قرار گرفتنش در بازار است. «رضا موسوی»، کارشناس مرمت بناهای تاریخی و تهران‌شناس، در باره موقعیت این مسجد می‌گوید: «امروز این مسجد در بازار قرار گرفته است، اما زمانی که ساخته می‌شد در بخش ورودی آن واقع بود. نکته مهم این است که این مسجد از بناهایی است که در ابتدای قاجاریه و زمانی که از دوره صفویه وارد قاجاریه می‌شویم، ساخته شده است. قبل از صفویه از هنر اسلامی در معماری خبری نیست. اما در دوره صفویه در شهرهایی مثل اصفهان و قزوین به شکوفایی در این زمینه می رسیم و شاهد نوعی بلوغ هنری در دوران اسلامی در ایران هستیم. حکومت قاجارها با این تفکر روی کار می‌آید که مردم مسلمانانی مقید و جدی هستند و فضای فکری کاملا اسلامی است.»
او توضیح می‌دهد زمانی که تهران در زمان قاجاریه به عنوان پایتخت انتخاب می‌شود، حاکمان به این نتیجه می‌رسند که حتما در دارالخلافه مسلمانان باید المان مذهبی وجود داشته باشد: «در آن زمان تنها یک ارگ سلطنتی نیم‌بند داریم که اصلا قابل مقایسه با جایی مثل کاخ گلستان که بعدتر کامل می‌شود، نیست. بیشتر قلعه نظامی است تا ارگ سلطنتی. برای همین هم وقتی آغامحمدخان سر کار می‌آید تغییراتی در این ارگ می‌دهد تا در آن تاجگذاری کند. بعد هم، قبل از اینکه هر اثر هنری در حوزه معماری که سمبل مقر حکومتی باشد، ساخته شود، تصمیم می‌گیرند مسجد بسازند تا هم پاسخی به افکار عمومی بدهند و هم تمام هنری را که مربوط به زمان قاجار است، در آن نمایان کنند. البته که هیچ‌وقت نمی‌توانند روی دست معماری دوره صفوی بلند شوند. درست است که در دوره قاجار به یک نوع معماری تلفیقی رسیده‌ایم و کارهایی انجام شده است، اما در عمل هیچ‌وقت شکوه معماری دوره صفویه، چه در ساختن کاخ و چه در مسجد و مدرسه‌سازی، به دست نمی‌آید. بناهایی مثل کاخ چهلستون و عالی‌قاپو هیچ‌وقت تکرار نشد. حتی کاخ گلستان که برجسته‌ترین معماری دوره قاجار است نیم‌نگاهی به کاخ‌های دوره صفوی دارد و از آنها الگوبرداری کرده است.
مسجد امام(ره)، یا مسجد امام(ره) فعلی، الگوبرداری از مساجد قزوین و اصفهان است. به این معنی که از همان ساختار استفاده کرده‌اند و مسجد ۴ ایوانه ساخته‌اند. این مسجد ۴ ایوانه تا قبل از روی کار آمدن ناصرالدین‌شاه بدون برج ساعت و مناره است و از کاشی‌کاری‌های کم‌نظیرش هم خبری نیست و در یک سادگی فرمالیستی به سر می‌برد.»
مکان‌یابی درست
او باز هم از موقعیت مکانی مسجد صحبت می‌کند و آن را استثنایی می‌داند: «مسجد امام(ره) موقعیت استراتژیک جذابی دارد. علی‌رغم اینکه جا برای ساختن این مسجد زیاد بوده، ولی مکان‌یابی برای ساخت آن مهم و درست بوده است. مسجد نزدیک یکی از ورودی‌های اصلی بازار مثل سبزه‌میدان ساخته می‌شود. در آن زمان البته بازار شکل امروزی‌اش را نداشته است. یک راسته است با تیمچه‌های کوچک که محل اتصال دروازه جنوبی تهران یعنی دروازه ری به مرکز حکومتی شهر است. در کنار این راسته بازار که بعدها گسترش پیدا می‌کند، این مسجد فضای مفصلی بین مرکز شهر در نزدیک‌ترین وضعیت نسبت به مقر حکومتی یعنی کاخ گلستان به بازار ایجاد می‌کند. به این ترتیب، ارتباط بین بازار با خیابان‌های اطراف و کاخ سلطنتی با این مسجد شکل می‌گیرد.»
او در ادامه می گوید: «مسجد امام(ره)، علاوه بر کارکرد مذهبی‌اش، در آن زمان که هنوز از تکیه دولت به عنوان محل برگزاری مراسم مذهبی دولتی خبری نیست، عملا فضای اتصال است. مسجد امام(ره) در واقع در شهر قدیم تهران عملا نقشی را بازی می‌کند که هشتی در یک عمارت برعهده دارد؛ اتصال‌دهنده است، فضای مکث و تقسیم است و فضای کنترل. یعنی به محض ورود به مسجد ۲ راه در چپ و راست شما وجود دارد که به حیاط و مسجد می‌رسد و از طرف دیگر هم راه‌هایی خروجی دارد که به بازارهای مختلف راه دارد. یعنی محل اتصال بازار به کوچه و خیابان است. از نظر اجتماعی هم این اتصال وجود دارد. بازاری‌های تهران در اقتصاد و جامعه تعیین‌کننده هستند. این اتصال گروهی از آدم‌ها را به وجود می‌آورد که بازاری‌های مذهبی هستند و در اجتماع و وقایع سیاسی هم نقش دارند.»
معماری
رضا موسوی ۴ ایوانه بودن مسجد را تنها نکته معماری آن نمی‌داند. گرچه توضیح می‌دهد که در تهران فقط چند مسجد ۴ ایوانه داریم؛ از جمله مسجد مطهری. او توضیح می‌دهد: «تهران حدود ۲۴۰ سال است که پایتخت است. ۲۲۰ سال هم از تاریخ کلنگ زدن این بنا می‌گذرد. یعنی پیرترین، تاریخی‌ترین و قدیمی‌ترین اثر معماری است که بعد از پایتختی تهران ساخته شده است. کاخ گلستانی که امروز می‌بینید در طول سال‌ها تغییر کرده و مربوط به اواخر قاجار است، ولی مسجد امام قدیمی‌ترین بنای سرحال و سرپایی است که در تهران وجود دارد. فقط بعد از ۲۰ سال که از پایتختی تهران می‌گذرد، شروع به ساخت این بنا می‌کنند. یعنی ۲ قرن از عمر آن می‌گذرد.» او نکته دیگری را هم مطرح می‌کند: «این مسجد از نادر بناهایی است که در دوره‌های مختلف گسترش و بسط پیدا کرده است.
چیزهایی از آن کم شده و بخش‌هایی هم به آن اضافه شده و در دوره‌های مختلف هم مرمت شده است. »
رضا موسوی از ویژگی دیگر مسجد شاه هم صحبت می‌کند: «بازار تهران شیب زیادی دارد. یعنی از خیابان که وارد بازار می‌شوید در سرپایینی قرار می‌گیرید تا زمانی که به خیابان مولوی برسید. بنابراین، بازار در گودی قرار گرفته است. مسجد امام هم، با پله‌هایی که از ورودی خیابان ۱۵ خرداد به آن می‌رسد، در گودی قرار گرفته است. با این طراحی که در ورودی و جلوخان مسجد اجرا شده این اختلاف سطح حل شده که به نظرم جزء زیبایی‌های این مسجد است.
نظر شما