محمد ملاحسینی: مجموعه بازار تاریخی تهران در ضلع جنوبی خیابان ۱۵ خرداد و حدفاصل آن با خیابان‌های مولوی، خیام و ۱۷ شهریور، در بافت قدیمی و تاریخی شهر واقع شده است
بازار تهران همراه دیگر بناهای تاریخی محدوده خود مانند مسجد امام، مسجد جامع و ...، از مجموعه‌های مهم تاریخی و هنری شهر تهران محسوب می‌شود.
با توجه به مدارک و شواهد موجود، بنای اولیه بازار به دوره شاه‌تهماسب صفوی و همزمان با ساخت برج و بارو و دروازه‌های شهر تهران در حدود سال‌های ۹۴۸-۹۳۰ هـ.ق تعلق دارد. ظاهراً چهار بازار لباف‌ها، کرجی‌دوزها، سراج‌ها و نعل‌چی‌ها، قدیمی‌ترین بخش بازار تهران است.
به نوشته صنیع‌الدوله، چهار سوق بزرگ و کوچک بازار در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. در این زمان مجموعه بازار به طرف شمال غرب و غرب توسعه یافت، به طوری که به تدریج حدفاصل بین ارک و مسجد جامع به بخش پررونق بازار تبدیل شد و معروف‌ترین و معتبرترین سراها و تیمچه‌ها در این محدوده فعال شدند.
در دوره ناصرالدین‌شاه بر تعداد راسته‌ها و رسته‌های بازار افزوده شد و تعدادی سرا و تیمچه معتبر ساخته شد. مانند دیگر مجموعه بازارهای تاریخی، هر کدام از راسته‌ها، رسته‌ها، سراها و تیمچه‌های بازار تهران به صنف و فعالیت خاصی اختصاص داشت.
در این دوره بخش‌های اصلی عبارت بود از: بازار کفاشان، بازار فرش‌فروشان، بازار عباس‌آباد، بازار امیر، بازار زرگرها، بازار ساعت‌فروشان، بازار بین‌الحرمین (سلطانی جعفری)، بازار چهار سوق بزرگ، مسجد جامع، بازار چهار سوق کوچک، بازار چهل تن (که از قدیمی‌ترین بخش‌های بازار و مربوط به دوره فتحعلی‌شاه است)، بازار آهنگران، بازار مسگران و بازار پاچنار.
علاوه بر این در نقاط دور و نزدیک بازار، بازارچه‌هایی ساخته شد که محلات مختلف شهر را تغذیه می‌کرد از جمله بازارچه معیر و قوام‌الدوله که به بازارچه دوقلو مشهور بودند. از بازار کربلایی عباس علی کمرگچی، بازارچه نایب‌السلطنه و ... فقط نامی باقی مانده است.
در خیابان ناصرخسرو، نزدیک مجموعه اصلی بازار نیز بازاچه‌ها و تیمچه‌هایی وجود داشت که امروزه بقایای برخی از آنها مانند بازارچه مروی از دوره فتحعلی‌شاه و تیمچه صدر اعظم باقی است.
رشد و گسترش و پیشرفت سریع تهران معماری سنتی بازار را دچار آشفتگی بسیار کرد. به طوری که بخش‌های زیادی از بازار نوسازی و یا بازسازی شد و تناسب موجود میان بخش‌های مختلف آن از میان رفت.
بخش‌های قدیمی و جالب توجه بازار عبارتند از: سردر بازار، در سمت سبزه‌میدان، بازار امیر، چهار سوق بزرگ، تیمچه‌های حاجب‌الدوله، علاءالدوله، قیصریه و مهدیه و همچنین بخش‌هایی از بازار که در ارتباط به مسجد امام، مسجد جامع و بناهای تاریخی دیگر قرار دارد.
بنای اولیه سبزه‌میدان در سمت شمالی مجموعه بازار مربوط به اوایل دوره صفویه است اما در دوره قاجاریه و سال ۱۲۶۸ قمری به دستور امیرکبیر، حاج‌علی خان مقدم مراغه‌ای (حاجب‌الدوله) تغییرات عمده‌ای در وضع سبزه‌میدان داد.
این میدان در دوره‌های مختلف یکی از مراکز مهم مذهبی، اجتماعی و سیاسی تهران بو دو در آن انواع مراسم مذهبی و سیاسی اجرا می‌شد.
در ضلع جنوبی سبزه‌میدان، سردر زیبایی وجود دارد که به راسته‌های مختلف بازار راه می‌یابد. این سردر از دهانه‌های اطراف که به مغازه‌ها اختصاص دارد، وسیع‌تر و پرکارتر است.
بخش‌های قدیم بازار تهران با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنایی آنها از روزنه‌های تعبیه شده در گنبدهای آجری آن تأمین می‌شود. اما بخش‌های صدمه‌دیده یا جدید بازار با مصالح جدید و موقتی پوشش یافته و فاقد معماری در خور توجهی است.
چهار سوق بزرگ که در بازاری به همین نام قرار گرفته فضای هشت ضلعی است که با گنبد مدور نسبتاً کوتاهی پوشش شده و سطح داخل آن دارای گچ‌کاری است. این بنا در سال ۱۲۲۲ قمری ساخته شده است.
بازار و سرای امیر از دیگر بخش‌های جالب توجه مجموعه است که در حدود سال‌های ۶۸-۱۲۶۷ قمری از اموال میرزا تقی‌خان امیرکبیر، توسط شیخ عبدالحسین (شیخ‌العراقین) به همراه مسجد و مدرسه‌ای معروف به شیخ عبدالحسین ساخته شده و عواید آن وقف مسجد و مدرسه شده است.
تیمچه حاجب‌الدوله در کنار مسجد امام قرار دارد و از باارزش‌ترین بناهای بازار است که در دوره ناصرالدین‌شاه توسط حاج‌علی خان حاجب‌الدوله ساخته شده است. در دوره اخیر در فضای داخلی این بنا، مجموعه تجاری جدیدی ساخته‌اند که اصالت و صورت قدیم بنا را دگرگون کرده است. از بناهای دیگر بازار، تیمچه مهدیه در ابتدای بازار امیر (کفاشان) است که دارای پوشش عظیم ضربی و یزدی‌بندی عالی است.
بازار تهران بازاری است قدیمی واقع در مرکز شهر و در منطقه ۱۲ شهرداری تهران.
میدان پانزده خرداد در بیرون از محدوده بازار و سبزه‌میدان در محدوده بازار قرار گرفته است. از گذرهای اصلی درون بازار می‌توان از گذر لوطی‌صالح نام برد.
بازار بزرگ، بازار امیر، بازار عباس‌آباد، بازار زرگرها، بازار کفاش‌ها، حمام چال، مزینی، بازار زید، پاچنار، فراش‌باشی (نظام)، کبابی‌ها، باقرپور، بازار نجارها، حضرتی، نوروزخان، بازار مسجد جامع، بازار بین‌الحرمین، چهارسوق، خیاط‌ها، احمدی (حاجی ابوالفضل)، غریبان، منوچهرخانی.
