همشهری آنلاین_مژگان مهرابی: مصداق آن را فقط در مسجدجامع شهرهای شوش دانیال و اصفهان می‌توان دید. به رغم اینکه نامش از سال‌ها پیش در فهرست آثار ملی ثبت شده، با این حال همواره مورد کم لطفی سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته است. گواه این ادعا، ترک‌هایی است که چون تازیانه بر قامت آن فرود آمده و نمای فرسوده‌اش را بیش از پیش به ویرانی نزدیک کرده است. مسجد بقیه‌الله(عج) یا مسجد «آقا شیخ علی» بیشتر از کلنگی بودنش، غریبی نام آن است که خاطر را آزرده می‌کند، چراکه هنوز خیلی از پایتخت‌نشین‌ها از وجودش خبر ندارند و نمی‌دانند در کوچه‌های پر پیچ و خم دولاب چنین بنای تاریخی وجود دارد.
این مسجد اگرچه تاکنون، رنگ مرمت به خود ندیده اما با خبرشدیم، شهرداری منطقه ۱۴ در ماه‌های اخیر بازسازی مسجد را در دستور کار خود قرار داده و برای نجات مسجد از گزند ویرانگی دست به اقداماتی زده است. به همین بهانه راهی مسجد بقیه‌الله(عج) و با نمازگزاران و اهالی همراه شدیم تا ببینیم این اقدام چه اندازه پیش رفته و آیا رضایت اهالی دولاب را در برداشته‌است؟
برای رسیدن به مسجد بقیه‌الله(عج) باید کوچه‌پسکوچه‌های دولاب را پشت سر گذاشت. اگر کسی نابلد باشد قطعاً پیدا کردن مسجد برایش کار راحتی نخواهد بود. نخستین تصوری که از مسجد تاریخی ۸۰۰ ساله در ذهن جا می‌گیرد، دیدن بنایی است با هویت تاریخی و معماری عهد ایلخانیان، اما آنچه به چشم می‌آید، یک بنای کهنه و فرسوده است که در نمای بیرونی آن ردی از دوران کهن دیده نمی‌شود.
از قرار معلوم کم تجربگی معماران بومی، باعث شده نمای مسجد دستخوش تغییراتی شود که اصالت آن را کمرنگ کند. «محمدعلی متبحری» معتمد محله دولاب دراین‌باره می‌گوید: «این مسجد مهجور واقع شده است. از سال‌ها پیش قرار بود، مرمت شود اما هیچ اتفاقی رخ نداده است. با اینکه اینجا در فهرست میراث فرهنگی قرار دارد ولی هیچ‌کدام از مسئولان برای نگهداشت آن اقدام نکرده‌اند. از این‌رو بارها خود اهالی دست به کار شده و برای اینکه مسجد تخریب نشود، اقدامات عمرانی انجام داده‌اند.» معماری ناشیانه باعث شده دیوارهای داخل مسجد ترک‌های عمیقی بردارد و گچی که رخ دیوارها را پوشانده از هم گسسته شود. همین موضوع باعث شده آسیب جدی به هویت تاریخی مسجد وارد شود.
«مرتضی مرادی» یکی دیگر از اهالی دراین‌باره می‌گوید: «دیوارهای بیرون مسجد در اثر نم تبله کرده بود و برای اینکه برسر مردم آوار نشود، داخل را سیمان‌کاری کردیم. فضای داخل هم براثر دوده ناشی از وسایل گرمایشی سیاه شده بود. ناچارا دستی به سرو روی آن کشیدیم.» ترمیم آثار باستانی کار کارشناسان معماری میراث فرهنگی است و بی‌توجهی آنها به این موضوع عاملی برای فرسودگی این بنا شده است.
- تعطیلی طرح نیمه‌کاره
به گفته متبحری، شهردار منطقه۱۴ از سال گذشته مرمت مسجد بقیه الله(عج) را در فهرست طرح‌های توسعه محلی قرار داده است و در این زمینه اقداماتی هم انجام داده اما آن‌طور که باید کار مورد رضایت اهالی باشد پیش نرفته و نیمه‌کاره مانده است. او می‌گوید: «شهرداری فعالیت‌های عمرانی را به دست پیمانکار می‌سپارد. از آنجاکه بعضی از پیمانکارها برای انجام کار دل نمی‌سوزانند، اغلب اوقات ما در اجرای ساخت‌وسازها با مشکل مواجه می‌شویم.
مثلاً از ۲ ماه پیش دیوار بیرونی مسجد را کندند و به حال خود رها کردند. وقتی به عوامل پیمانکار اعتراض می‌کنیم می‌گویند: «شهرداری اعتبار کافی در اختیارشان نگذاشته است.» وقتی از شهرداری پیگیری می‌کنیم معتقدند اعتبار را به پیمانکار داده‌اند و به‌زودی مشکل برطرف می‌شود. مردم مرتب گله می‌کنند چرا هیچ نهادی به این مسجد رسیدگی نمی‌کند. ما هم غصه می‌خوریم وکاری از دستمان برنمی آید.» حق با او است مقابل مسجد مقداری مصالح ساختمانی ریخته شده اما معماری که فعالیت عمرانی انجام دهد در آنجا دیده نمی‌شود. درحالی‌که این کار باید با حضور کارشناسان کار بلد و خبره انجام و هویت این بنای ملی حفظ شود.
- اشیای قیمتی در دل مسجد
اهالی دولاب توقع خیلی زیادی برای محله‌شان ندارند و تنها دغدغه‌شان مسجد بقیه‌الله و تکیه چال است که از قدمت بالایی برخوردارند و جزو آثار ملی به شمار می‌آیند. «حسین حاتمی» کسی است که به امور مسجد بقیه‌الله(عج) رسیدگی می‌کند. او می‌گوید: «چند سال پیش آقای مسجدجامعی به اینجا آمد و متوجه قدمت تاریخی مسجد شد.
بعد از آن تیم کاوشگری سازمان میراث فرهنگی برای تحقیق آمد ۴ گوشه مسجد را به عمق ۸متر حفاری و چند تا سکه زرکوب و ظرف سفالی هم پیدا کردند. در بین وسایل استخراج شده یک پی‌سوز فیروزه‌ای رنگ هم بود. بعد چند وقت کارشناسان میراث گفتند قدمت اشیا به ۸۰۰ سال پیش برمی‌گردد. همان موقع هم قول دادند که برای مرمت مسجد اقدام می‌کنند که تاکنون اتفاق خاصی نیفتاده است. حتی در گوشه‌ای از مسجد تنوری یافتند که از قرار معلوم در زمان قحطی نان از آن استفاده می‌کردند.» «هاشم دولابی» نمازگزار سالخورده‌ای است که پیرو صحبت اهالی لب به شکایت باز می‌کند و می‌گوید: «این مسجد پناهگاه مردم دولاب است.
هرکسی می‌آید وعده می‌دهد و گوشه‌ای از مسجد خراب می‌کند تا به قول خودش‌آبادش کند. بعد می‌رود و پشت سرش را هم نگاه نمی‌کند. مساجد دیگر منطقه را بروید و ببینید چقدر امکانات به آنها تعلق می‌گیرد و به آنجا رسیدگی می‌کنند. بعد اینجا که جزو اثر ملی و باستانی است همیشه مورد بی‌توجهی مسئولان بوده است. حالا هم شهرداری وعده داده مسجد را مرمت می‌کند. چند وقتی کار کردند و حالا هم فعالیت‌شان متوقف شده است.»
- قدیمی‌ترین مسجد پایتخت
مسجد بقیه‌الله(عج) قدیمی‌ترین مسجد پایتخت به شمار می‌آید که در منطقه ۱۴ واقع شده است.
بر خلاف دیگر مساجد منطقه، وسعت کمی دارد. به گفته اهالی مساحتش به ۲۵۰مترمربع می‌رسد. نه مناره‌ای دارد و نه گلدسته‌ای. حتی صحن و حیاط هم ندارد. دارایی آن یک شبستان است که با پرده به دو نیم تقسیم شده تا فضای نماز آقایان و بانوان از هم جدا شود. ورودی آن در کوچکی است که فقط به اندازه حضور یک نفر جا دارد در کنار شبستان قفسه‌ای فلزی جاخوش کرده که برای گذاشتن کفش‌ها از آن استفاده می‌شود. هرچه نمای بیرونی مسجد ردی از هویت تاریخی ندارد، برعکس معماری داخل آن آدمی را به چند صدسال پیش می‌برد. به جرئت می‌توان گفت طاق ضربی تو در تو و دیوارهای قطور شبستان در مساجد تهران کمتر دیده می‌شود. مسجد بقیه‌الله(عج) عاری از هر زینتی است.
نه دیوارهای خشتی آن آینه‌کاری دارد و نه محرابش مزین به کاشی‌های فیروزه‌ای است. تنها زینت آن تسبیح‌های رنگارنگی است که به دیوارهای ترک خورده شبستان آویزان شده است. مسجد متولی خاصی ندارد و خود اهالی به امور آن رسیدگی می‌کنند. به گفته اهالی، امام جماعت مساجد معمولاً از سوی امور مساجد انتخاب می‌شود اما در این مسجد این‌طور نیست. از قرار معلوم پیشنماز اینجا را علما انتخاب می‌کنند. در حال حاضر امامت اینجا را حجت‌الاسلام امینی برعهده دارد که به دلیل شیوع ویروس کرونا و بسته شدن مساجد، به دیار خود بازگشته است. از این‌رو در حال حاضر خود اهالی نماز را اقامه می‌کنند.
- عبادتگاه حاج اسماعیل دولابی
مسجد بقیه‌الله(عج) فضای آرام و دنجی برای ارتباط با خدا دارد. شاید به خاطر پیشینیه مسجد یا آدم‌های بزرگی است که در این مسجد قدم گذاشته و شب زنده‌داری کرده‌اند. «محمد دولابی» یکی از نمازگزاران مسجد، نزدیک ۸۰ سال دارد و در این‌باره معتقد است: «از پدران‌مان شنیده‌ایم که دستور ساخت این مسجد را امام حسن عسگری(ع) داده است. که اگر این‌طور باشد این بنا از ارزش مذهبی بالایی برخوردار است.
حتی خود حاج اسماعیل دولابی می‌گفت که این مسجد نظر کرده‌است. خیلی وقت‌ها هم خودش در اینجا معتکف می‌شد. حاج اسماعیل از اقوام دور من بود. بارها شاهد خلوت او در این مسجد بودم. نواب صفوی هم گاهی به اینجا می‌آمد.» به گفته دولابی، در گذشته دور زائران امام رضا(ع) هنگام سفر، گذرشان به این محله می‌افتاد و از اینجا عبور کرده و در این مسجد نماز می‌خواندند.
۷۰ سال اذان‌گویی
پدربزرگ جواد متبحری، کربلایی «کاظم» است. کسی که در بین دولابی‌ها صدای بلند و رسایش شهره بود. متبحری تعریف می‌کند: «آن زمان که دولاب فقط دشت و زمین کشاورزی بود، مردم از طریق پدربزرگ من برای سحر و افطار مطلع می‌شدند. رادیو نبود. وقتی پدربزرگم بالای بام مسجد اذان می‌گفت صدایش در کل روستا می‌پیچید. ۷۰ سال مؤذن مسجد شیخ آقا علی بود.
بعد از او شیخ عبدالله کریمی، مش رمضان علی اسدی میرزا محمدتقی غلامی و پسرش غلامرضا مؤذن بودند.» او می‌افزاید: «یادم می‌آید خیلی سال پیش در مسجد فرشی وجود نداشت. زیرانداز آن حصیر بود. این ماجرا به ۶۰ سال پیش برمی‌گردد که من بچه بودم. تابستان برای فرار از گرما روی بام مسجد می‌رفتیم و آنجا استراحت می‌کردیم. گاهی اوقات هم شیطنت‌مان گل می‌کرد و داخل مسجد فریاد می‌زدیم و ۳ بار پژواک صدای خودمان را می‌شنیدیم.»
- ۳۰۰ سال کلیدداری مسجد
کلیدداری مسجد به خاندان متبحری برمی‌گردد و «محمدعلی متبحری» معتمد محله دولاب با ذکر خاطرات گذشته از ۳۰۰ سال کلیدداری مسجد از سوی خاندانش می‌گوید: «این مسجد به مسجد آقا شیخ علی یا زیربازارچه هم معروف است. آقا شیخ علی پدربزرگم بود. مردی عارف و وارسته که مردم به سرش قسم می‌خوردند. ماجرا به ۱۰۰ سال پیش برمی‌گردد. وقتی که امامت مسجد را برعهده گرفت نخستین‌کاری که کرد دستی به سر و روی مسجد کشید.
او مسجد را غیر از نماز خواندن به پایگاه امنی برای مردم تبدیل کرده بود. اگر کسی نیازمند بود اینجا می‌آمد. اگر دعوایی بین زن و شوهر رخ می‌داد، پدربزرگم حل دعاوی می‌کرد. خوب به یاد دارم زمستان که می‌شد زن‌ها خرده زغال می‌گرفتند می‌شستند و گلوله می‌کردند بعد در آفتاب خشک کرده و برای گرم کردن کرسی به نیازمندان می‌دادند. الان هم اهالی دولاب همین‌طور هستند. دست به خیرند. با اینکه خیلی از سکنه دولاب بومی نیستند ولی باز قدیمی‌های محله به یاری‌شان می‌آیند.» خاندان متبحری نسل به نسل عالم و روحانی بودند و امامت مسجد بقیه‌الله(عج) را برعهده داشتند. او تعریف می‌کند: «پدر پدربزرگم «محمدعلی دولابی» بود. قبل از آن «ملا محمدتقی» و «ملاعلی اصغر» هم که اجداد من می‌شوند، امام جماعت بودند.
آن زمان علما همه کاره اهالی دولاب به شمار می‌آمدند. از خواندن خطبه عقد تا امضاء وقف‌نامه‌ها را انجام می‌دادند.» آنطورکه در کتاب‌های تاریخ نوشته شده، شغل اصلی مردم دولاب کشاورزی بوده اما در کنار آن علاقه زیادی به کسب علوم حوزی داشتند. معتمد محله دولاب نیز دراین‌باره می‌گوید: «در دولاب علمای سرشناس چون «ابوبشیر”و «شیخ احمد دولابی» زندگی می‌کردند. مردم از نقاط مختلف تهران برای درس خواندن به اینجا می‌آمدند. «محمدبن جریر طبری» در قرن ۶ و ۷ بوده، در کتابش نوشته من پای پیاده از ری به دولاب می‌آمدم نزد شیخ احمد دولابی درس می‌خواندم. بعضی از علما به مصر مهاجر کردند. کتاب‌های آنها اکنون در لبنان است.»
- معاون فنی و عمرانی شهردار منطقه ۱۴ /مرمت مسجد بقیه‌الله(عج) پیرو توسعه محله
دلخوری اهالی دولاب و دغدغه آنها را از نیمه‌کاره ماندن مرمت مسجد را با «لطیف پنداریان» معاون فنی و عمرانی شهردار منطقه ۱۴ در میان می‌گذاریم. او بازسازی مسجد بقیه‌الله دولاب را یکی از پروژه‌های تأثیرگذار مدیریت شهری منطقه می‌داند و می‌گوید: «سال گذشته برای جلب رضایت شهروندان، پروژه‌های توسعه محلی تعریف شد. در واقع پروژه‌هایی که شاید کوچک اما اثرگذاری‌شان در محله‌ها زیاد است.
این پروژه‌ها شامل از بهسازی یک جوی آب یا پیاده‌رو گرفته تا بهسازی معابر یا میدانگاه‌ها بود. مرمت مسجد بقیه الله(عج) هم در این دسته پروژه‌ها قرار داشت. در دی ماه سال ۹۹ فعالیت عمرانی آن را شروع کردیم. منتها چون این مکان قدمت زیادی دارد، مرمت آن باید با هماهنگی میراث فرهنگی صورت می‌گرفت.» او با بیان وضعیت نامناسب مسجد و ضرورت بازسازی می‌افزاید: «پیشتر خود اهالی از معماران بومی استفاده کرده و دیوار بیرون را سیمان‌کاری کرده بودند. ناگزیر نمای سیمانی را کندیم تا به آجر اولیه رسیدیم. نمای آجری را هم تقویت کردیم. منتظر سازمان میراث فرهنگی هستیم تا طرحی که مد نظرشان است، به ما ارائه دهند تا بتوانیم آن را اجرایی کنیم.»
معاون فنی و عمرانی شهردار منطقه ۱۴ ادامه می‌دهد: «همچنین ترمیم سرویس بهداشتی را انجام دادیم. در بعضی از جاها دیوار مسجد رطوبت داشت که آنجا را هم رطوبت‌زدایی کردیم.» به گفته پنداریان بعد از ترمیم فضای مسجد محوطه‌سازی آن صورت می‌گیرد. او با بیان اینکه مسجد محوطه خاص ندارد می‌افزاید: «مسجد بقیه‌الله (عج) در تقاطع ۳ کوچه قرار دارد که ما آنجا را ساماندهی کرده و برای مسجد یک محوطه ایجاد خواهیم کرد. در حال حاضر ۳۰درصد کار پیش رفته و در چند ماه آینده بخش زیادی از کار انجام خواهد شد. اما مسئله این است که به دلیل تاریخی بودن بنای مسجد، اقدامات عمرانی باید با ظرافت زیاد پیش برود تا آسیبی به آن وارد نشود.»
نظر شما