همشهری محله _ سمیرا باباجانپور: موزه کودکی ایرانک که در تالار گنجینه سازمان اسناد کتابخانه ملی از سوی مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان برپاست به مدد مدیرانش توانسته گوشه‌ای از تاریخ فرهنگ کودکی در ایران را در بازه تاریخی بیش از ۳ هزارساله به نمایش بگذارد. در این گزارش با ما همراه باشید تا این موزه را بیشتر بشناسید.
- از نگارش یک مقاله تا ۱۰ جلد کتاب و موزه‌ای به وسعت زمان
در مواجهه با این موزه بسیار متفاوت نخستین سؤالی که پیش می‌آید چرایی وجود آن است. پاسخ به این پرسش بسیاری مجهولات را برای ما روشن می‌کند. «فرزانه طاهری‌قندهاری» سرپرست اجرایی موزه کودکی ایرانک در مورد ایده اولیه راه‌اندازی این موزه می‌گوید: «نخستین جرقه ساخت این موزه سال ۱۳۷۵ توسط مؤسسان و پژوهشگران مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان با این سؤال که آیا ادبیات کودک و نوجوان تاریخچه‌ای هم دارد شکل گرفت. پژوهشگران ابتدا به دنبال نگارش یک مقاله بودند اما وقتی کار جلو رفت حجم کار آنقدر بزرگ شد که ایده تأسیس مؤسسه شکل گرفت.»
وی ادامه می‌دهد: «در این راه سؤالات بسیاری پیش رو قرار داشت؛ از جمله اینکه توجه به کودک به‌عنوان موجودی متفاوت با بزرگسال با خواست‌ها و نیازهای ویژه خود از چه زمان آغاز شد؟ دانشمندان و صاحب‌نظران، کودک و نیازهای او را چگونه تعریف می‌کردند؟ مبدأ تاریخ ادبیات کودکان ایران از چه زمانی است؟ نخستین کتاب‌هایی که برای کودکان نوشته شده‌اند مربوط به چه دوران‌هایی هستند؟
در نهایت با جمع شدن اسناد و مدارک، یک مجموعه کتاب ۱۰ جلدی به نام تاریخ ادبیات کودکان ایران تألیف شد که با یاری گرفتن از اسناد معتبر تاریخی و دلایل علمی به همه پرسش‌ها پاسخ داده شده است، اما حین انجام پژوهش اسناد و مجموعه‌های بی‌نظیری گرد آمد که نیازمند حفظ و نگهداری بود.»
طاهری از جزئیات بیشتری می‌گوید که نشان از عزمی جدی و پشتوانه‌ای قوی داشت: «طی بیش از یک دهه فعالیت و تحقیق هزاران سند و شیء تاریخی ارزشمند جمع‌آوری شده است و در این راه بسیاری از افراد برجسته نیز ما را یاری کرده‌اند. برای مثال، یک مجموعه ۱۰۰ نسخه‌ای از کتاب‌های چاپ سنگی مربوط به کودکان داریم که توسط مهدی آذریزدی به مؤسسه هدیه شده است. جالب اینکه او این مجموعه را با پست برای ما ارسال کرده بود. وقتی در جعبه را باز کردیم واقعاً به خودمان آمدیم که اگر در فرایند انتقال پست اتفاقی افتاده بود، تمام این نسخه‌های منحصربه‌فرد از بین می‌رفتند.»
او می‌افزاید: «کمک این مجموعه باهمراهی وهمکاری استادان وفرهیختگان حوزه کودکان شکل گرفت. ۸۰درصداز آثار این مجموعه اهدایی است. وقتی نخستین نمایشگاه موزه را راه‌اندازی کردیم، بسیاری از بازدیدکنندگان می‌گفتند: «ما چنین وسایلی را داشتیم که فکر می‌کردیم بی‌ارزش است و دور انداختیم. در هر حال این مجموعه بزرگ نیاز داشت در جایی جمع‌آوری شود. در نتیجه، بخشی از این مجموعه داوطلبانه، بخشی توسط متولیان و... جمع‌آوری شد. قریب به ۵۰ نفر در کل کشور با این مجموعه در شهرهای بزرگ و مکان‌هایی که کتابخانه‌های خوبی دارند همکاری داشتند تا اطلاعات درست و بسامانی جمع‌آوری شود. امروز می‌توانیم بگوییم که تقریباً تمام کتاب‌های مربوط به حوزه ادبیات کودکان قبل از سال ۱۳۵۷ در مجموعه ما وجود دارد.»
- کودکان در این موزه تنها نمی‌مانند
طاهری در مورد روند بازدید از این موزه می‌گوید: «مهم‌ترین ویژگی این موزه تعامل یا همکنش با کودکان است. کودکان در این موزه تنها نمی‌مانند. از خانواده و بزرگ‌ترها جدا می‌شوند و با نقش گرفتن در قصه‌ها یا اجرای مشق دوره باستان و درگیر شدن با داستان‌های شاهنامه یا خمیربازی و رنگ‌گذاری روی سفال‌های بی‌نقش، کنش خود را با موزه به اشتراک می‌گذارند.» او می‌افزاید: «برخی مادران می‌گویند فرزند من ۲ ساله است. آیا این مکان برایش جذاب است؟ من می‌گویم: به نحوه تعامل شما با فرزندتان برمی‌گردد. ما معتقدیم این مکان می‌تواند بعد از خانه نخستین مکانی باشد که فرد به آن پا می‌گذارد. تا با جامعه و همسالان روبه‌رو شوند. بحث بودن بچه‌ها با همسن و سالان یکی از مشکلات جامعه امروز است. این نسل در آینده باید با هم تعامل کنند و اگر برای کار گروهی آموزش نبینند جامعه آینده در این زمینه با مشکل مواجه خواهد بود.»
- پشتوانه موزه کودکی ایرانک
موزه از سال ۱۳۸۵ شروع به تحقیق درباره دوران کودکی کرد. هدف این بود که مشخص شود دوره کودکی در ایران به چه صورت بود و کودکان از چه جایگاهی برخوردار بودند. سؤال‌هایی از این قبیل مطرح بود که کودکان چه می‌پوشیدند، با چه وسیله‌ای بازی می‌کردند، چه بیماری‌هایی داشتند و چطور این بیماری‌ها درمان می‌شدند، کودکان از چه حقوقی برخوردار بودند و تفرجگاهشان کجا بود؟ محققان متوجه شدند چیزهایی که در گذشته مربوط به زندگی کودکان بود در حال از بین رفتن هستند؛ بنابراین تصمیم گرفتند با اطلاع‌رسانی، مردم را متوجه کنند که باید مواظب یادمان‌های دوران کودکی باشند. با افتتاح این موزه، ۲۲ هزار وسیله اطلاعاتی شامل سندها، عکس‌ها، لباس‌ها، اسباب‌بازی‌ها و بسیاری از وسایلی که متعلق به کودکان بودند جمع‌آوری شدند.
- در موزه کودکی ایرانک چه خبر است؟
موزه کودکی ایرانک از ۴ بخش به هم پیوسته شکل گرفته است. فرهنگ کودکی و ادبیات کودکان در دوره باستان که نماد برجسته آن افسانه درخت خرما و بزی «درخت آسوریگ» است. در کنار آن بخشی از بازی‌افزارهای کهن در ایران و نشانه‌هایی که کودک را بر آن نقش کرده‌اند به نمایش درآمده‌اند. بخش دیگر از این دوره به کودکان اسطوره‌ای در شاهنامه مانند داستان زال و سیمرغ اختصاص دارد. سپس باگذار از بخش باستان، دوره ایران پس از اسلام می‌آید که بازتاب نقش کودکان در مینیاتورهاست و در کنار آن روایت موش و گربه عبید زاکانی، برجسته‌ترین اثر ادبیات کودکان در سده‌های میانی به نمایش درآمده است.
مکتب و ادبیات مکتبخانه‌ای بخشی از فرهنگ ایران در همین دوره است که پیش چشمان مخاطبان قرار می‌گیرد. باگذار از این بخش به دوره قاجار و مشروطه پا می‌گذاریم و با بنیان‌های فرهنگ کودکی مدرن و آموزش و پرورش نو و ۲ چهره شاخص این دوره، میرزا حسن رشدیه و جبار باغچه‌بان آشنا می‌شویم.
پس از این بخش، نوبت به کتاب‌های دوره نوگرایی و چگونگی زیست و رفتارهای فرهنگی کودکان و بازتاب آن در این کتاب‌ها می‌رسد. زندگی نوزاد و مادر، افزار زیست مادر و کودک، عروسک‌های مردم‌ساخت، بازی‌های مردم‌ساخت بخشی دیگر از این موزه هستند. ادبیات کودکان، تصویرگران، نهادهای ادبیات کودکان، نشریه‌های کودکان و نوجوانان، بازی‌افزارها در تحول زمانی و... دیگر بخش‌های این موزه را می‌سازند.
در بخش‌های نمایشی و هم‌کنشانه این موزه، خیمه‌شب‌بازی، نمایش نقش و سایه و در بخش‌های دیگر عیدی‌سازی و کتابخوانی در اتاق خواندن کودکان را درگیر با یک موزه هم‌کنشانه می‌کند. در گردش پایانی موزه، فروشگاه هست که کتاب‌های مؤسسه و بازی‌افزارها و هر آنچه که در پیوند با موزه است در آن به فروش می‌رسد.
- بخش‌های جذاب موزه کجاست؟
موزه کودکی ایرانک برای کودکان تا مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها طراحی شده است. مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها در موزه، بازیچه‌ها و پوشاک و افزار زیست و کتاب‌های دوره کودکی خود را مرور می‌کنند. مادران و پدران افزارها و اشیاء را که مربوط به نسل خودشان است می‌بینند و کودکان همراه با آثاری که در موزه هست به سفری بیش از ۳ هزار ساله می‌روند.
از بخش‌های دیدنی موزه کودکی ایرانک بخش مربوط به مکتبخانه و سنت‌های آن است که بازدیدکنندگان با تندیس‌های کودکان مکتبخانه‌ای و مکتب‌دار و آثاری که در مکتبخانه به این کودکان آموزش داده می‌شد از نزدیک آشنا می‌شوند. همچنین کمی که زمان می‌گذرد آموزشگرانی بزرگ مانند میرزا حسن رشدیه و جبار باغچه‌بان از دل موزه پدیدار می‌شوند تا روایت مبارزه‌های خستگی‌ناپذیر خود را برای راه‌اندازی آموزش و پرورش نو در برابر دیدگان مخاطبان موزه به نمایش بگذارند.
- پایگاه داده و بازدید مجازی از موزه
یکی از خدمات ارزشمندی که مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان ارائه کرده است بخش پایگاه داده‌های «ایرانک» است که در آن پژوهشگران، دانشجویان، استادان، نویسندگان، تصویرگران، کتابداران و همه دست‌اندرکاران و علاقه‌مندان فرهنگ و ادبیات کودکان به‌صورت مجازی به منابعی غنی و تاریخی دسترسی دارند.
تمامی منابع اطلاعاتی این موزه مجازی در ۲ بخش «درباره کودک و نوجوان» و «برای کودک و نوجوان» برای گروه سنی پیش از تولد تا ۱۶ سالگی دسته‌بندی شده‌اند. در این موزه مجازی تاریخ ادبیات کودکان و نوجوانان، ادبیات شفاهی (افسانه‌ها، متل‌ها، لالایی‌ها)، ادبیات نوشتاری، شخصیت‌شناسی ادبیات کودکان، ادبیات کودکان و نوجوانان جهان و در ایران، مراکز فرهنگی کودکان و حوزه‌های موضوعی وابسته قابل مشاهده و استفاده است.
در این موزه مجازی منابع نوشتاری ارزشمندی شامل مقاله، پایان نامه، گزارش و جزوه، سند و حقوق کودک در دسترس قرار دارد. همچنین منابع دیداری شامل تصویر، عکس، پوستر ومنابع دیداری شنیداری شامل فیلم و نشریات و کتاب‌ها و سرگذشت‌نامه‌ها قابل مشاهده هستند.
نظر شما