همشهری آنلاین- علی شاکر : «ویلیام هاوارد راسل» ایرلندی شاید نخستین روزنامه‌نگاری باشد که در قرن نوزدهم از خط مقدم جبهه جنگ کریمه گزارش تهیه کرد و به تایمز لندن فرستاد. گزارش‌های او عموم مردم را با حقیقت درگیری آشنا کرد.
بیش از یک قرن بعد باز همان منطقه دچار بحران شده است با این تفاوت که رسانه‌های اجتماعی هر کاربری را تبدیل به مجرای رساندن اخبار کرده‌اند.
پس از گزارش‌های راسل، همراهی افکارعمومی با تصمیم جنگ اهمیت بیشتری پیدا کرد. دیگر این سربازان نبودند که از خط مقدم می‌نوشتند؛ بعدها و با گسترش رسانه‌های جمعی پدیده «روزنامه‌نگاران همراه » نیز بیشتر جا افتاد. یعنی کسانی که در دسته‌های نظامی با سربازان همراه می‌شوند تا گزارش تهیه کنند.
اما امروز این روزنامه‌نگاران همراه نیستند که فقط جهت افکارعمومی را تعیین می‌کنند، حالا هریک از کاربران با داشتن گوشی هوشمند می‌توانند روی مشاهدات و درک ما از موقعیت جنگی تاثیر بگذارند. فقط کافی است محتوایی در توییتر یا اینستاگرام به اشتراک گذاشته شود، اگر شرایط توزیع این محتوا فراهم باشد، ناگهان بینندگان زیادی پیدا می‌کند.
مشکل اینجاست که هر اتفاقی یا حتی هر تصوری قابلیت این را دارد که در لحظه تبدیل به شبه‌فَکتی قابل اعتنا در شبکه شود. توییت‌ها و پست‌ها روی ذهن حساس به کشمکش انسان‌ها رژه می‌روند و چنان اطلاعات نادرست، جعلی و درست کنار هم می‌نشینند که تشخیص سِره از ناسِره بسیار سخت می‌شود.
در درگیری اخیر، روسیه کارزاری را شروع و ادعا کرد نیروهای اوکراینی در دونباس- شهری در جنوب شرق اوکراین- در حال برنامه‌ریزی برای حملات خشونت‌آمیز و نسل‌کشی‌اند. برای این ادعا ویدئوهای زیادی هم ساخته شد. حساسیت این موضوع چنان است که حتی کاربرانی هم که در این کارزار نقشی ندارند، با بازنشر این محتواها در عمل بر آتش آن دمیدند. مهم هم نیست که هدف از این کار همراهی با آن کارزار است یا لایک و کلیک بیشتر دریافت کردن. مهم این است که یک ادعا در شبکه تبدیل به واقعیتی «برساخته» می‌شود.
این اطلاعات بد بستر تعامل‌های بعدی هم هست. برای نمونه این ویدئو (https://edition.cnn.com/۲۰۲۲/۰۲/۲۶/politics/fake-ukraine-videos-fact-check/index.html) که ادعا می‌کند هواپیماهای روسی در آسمان اوکراین در حال مانور هستند. در حالی که مربوط به رژه نظامی در خود روسیه است. همچنین ویدئو جعلی مربوط به ورود چتربازان در تیک‌تاک میلیون‌ها بار دیده شد در حالی که مربوط به یک تمرین نظامی در سال ۲۰۱۶ است.
همزمان ترجمه اشتباه یک اعلامیه در توییتر توسط برخی روزنامه‌نگاران باعث شد که این تصور پیش بیاید که زباله‌های هسته‌ای چرنوبیل به خاطر درگیری اخیر نشت کرده است، در حالی که در اعلامیه اصلی نسبت به این موضوع فقط هشدار داده شده بود. (https://twitter.com/RichardEngel/status/۱۴۹۶۸۶۰۷۲۲۰۵۹۵۱۷۹۵۸)معمولاً تبلیغات مضر و اطلاعات نادرست به شکل ناخواسته‌ای تقویت و پخش می‌شود. چون این‌گونه اتفاق‌ها با جان مردم در ارتباط است و هر نوع ترسی می‌تواند برای تک‌تک ما بسیار توجه‌برانگیز باشد.
اما برای اینکه بتوانیم مقابل پروپاگاندا و اطلاعات غلط و جعلیات بایستیم باید چه کنیم؟ پیشنهادهایی در این رابطه مطرح است که به اختصار به آن می‌پردازیم:
هر ادعایی را بازنشر نکنیم
واکنش‌های آنلاین ما می‌تواند تاثیرگذار باشد. ویتنی فیلیپس، استادیار ارتباطات و مطالعات بلاغی سیراکیوز معتقد است: «مردم گمان می‌کنند که چون مثل سیاستمدارها، روزنامه‌نگار و خلاصه آدم‌های مشهور تاثیرگذار نیستند، پس فعالیت‌های آنلاین آنان اهمیتی ندارد. ولی نکته اینجاست که اشتراک‌گذاری اطلاعات مشکوک، حتی در جمعی کوچک و خانوادگی، می‌تواند به پخش گسترده آن منجر شود.» بنابراین هر تصور و ادعایی را بازنشر نکنیم.
درباره جعلیات بحث نکنیم
به طور معمول وقتی که ادعایی جعلی را می‌بینیم، آن را با نقل‌قول یا اظهارنظری از خودمان به چالش می‌کشیم. در عمل با این کار داریم این مطلب جعلی را بازنشر می‌کنیم. تاکتیکی که شبکه‌های اجتماعی برای رفع این مشکل در نظر گرفته‌اند این است که به جای بحث کردن راجع به ماجرای نادرستی که شما را عصبانی کرده، تیک (پرچم) جعلی بودن آن را روشن کنید. چون در غیر این صورت الگوریتم‌های شبکه تصور می‌کنند همان خبر جعلی، سوژه‌ای جذاب است پس آن را گسترش می‌دهند و حذف نمی‌کنند.
کمی مکث کنیم
مایک کالفیلد، از خبرگان سواد رسانه‌ای، برای ارزیابی اطلاعات آنلاین روشی را ابداع کرده با عنوان SIFT که می‌توانیم در فارسی آن را «مبیر»؛ یعنی ابتدا کمی «مکث» (Stop) کنیم. منابع را «بررسی» (Investigate) کنیم. پیگیر «یافتن» (Find) پوشش بهتر این مطلب باشیم و سرآخر نیز نقل‌قول‌ها، ادعاهای سایر رسانه‌ها و همچنین متن اصلی را «ردگیری» (Trace) کنیم.
وقتی در جریان یک جنگ به اخبار روزانه می‌رسیم می‌بایست بیش از همیشه روی «مکث کردن» تاکید کنیم. یعنی پیش از اینکه بلافاصله واکنشی به خبری نشان دهیم یا آن را بازنشر کنیم، بهتر است فقط کمی صبر کنیم. تنها انگیزه‌ای که باعث می‌شود بی‌درنگ خبری جعلی را به اشتراک بگذاریم، لذت اول بودن در رساندن خبر است. در حالی که روزنامه‌نگاران دهه‌هاست که خوب می‌دانند چه‌قدر این نگاه به لحاظ حرفه‌ای خطرناک است و بهتر است پیش از انتشار بی‌درنگ یک خبر، صحت آن را با دیگر منابع چک کنند.
شیرن میچل، پژوهشگر حوزه‌ی اطلاعات نادرست و تحلیل‌گر دیجیتال معتقد است دیدن اخبار مربوط به اوکراین باعث می‌شود تا دل‌تان بخواهد کاری کنید. اما بهترین کار این است که حساب‌های معتبر از داخل این کشور را پیگیری کنید و ماجراهایی را ببینید که خود افراد به طور مستقیم تعریف می‌کنند. اطلاعات هر حسابی را بازنشر نکنیم.
برای نمونه همان‌طور که می‌بینیم «کیت استاربرد»، که در حوزه اطلاعات بحران و شایعه‌های آنلاین کار می‌کند، در این پست توییتر از کاربران می‌خواهد موقع بازنشر اخبار احتیاط کنند و نگذارند کسانی که شاهد عینی ماجراها نیستند باعث بانشر اطلاعات غلط شوند. همین موضوع باعث می‌شود که حتی منابع قابل اعتماد نیز ناخواسته باعث نشر جعلیات شوند.
شیوه‌های فریب‌دهی پروپاگاندا نیز به‌روز می‌شود
این مطلب را فقط کسانی نمی‌خوانند که پی خبر درست می‌گردند. آنانی که دنبال نشر جعلیات هستند نیز آن را می‌خوانند. در واقع شیوه‌های فریب‌دهی و نشر جعلیات نیز مدام در حال به‌روز شدن است. پس صرف اینکه نکاتی اولیه درباره نحوه جست‌وجو در اینترنت می‌دانید، کفایت نمی‌کند. همزمان با کسب مهارت‌های نو، شیوه‌های پروپاگاندا نیز ارتقا می‌یابد. همیشه می‌توان از ترس کاربران به راحتی سواستفاده کرد و آنان را به سمت پذیرش جعلیات سوق داد.
یادمان باشد که ما روسی و اوکراینی نمی‌دانیم
در جنگ روسیه و اوکراین موضوع زبان نیز اهمیت زیادی دارد. صرف دانستن فارسی یا انگلیسی نمی‌تواند ابزار مناسبی باشد برای یافتن جعلیات. چون خیلی از ما زبان روسی و اوکراینی نمی‌دانیم. ۶۷ درصد مردم، به زبان اوکراینی صحبت می‌کنند و بقیه روسی. بنابراین بهتر است پس از دیدن یک ویدئو و پیش از هر تصمیمی، کمی صبر کنیم و بگذاریم سایر منابع نیز ادعای ویدئو را تایید کنند. پیش از به اشتراک‌گذاری ویدئو از خودمان بپرسیم که آیا زبان آن را فهمیدیم؟ آیا سایر منابع هم صحت این ویدئو را تایید می‌کنند؟ کار شهروند روزنامه‌نگاران ارزشمند است، ولی یادمان باشد که بیشتر آنان به لحاظ حرفه‌ای آموزش ندیدند و احتمال اشتباه در کارشان زیاد است. پس مهم است که بدانیم زدن دکمه بازنشر گاهی می‌تواند عواقبی مثل کشته شدن افراد به همراه داشته باشد.
منابع معتبر را تقویت کنیم
لنگر کشتی کنجکاوی خویش را به جایی قابل اعتماد گیر دهیم. به این ترتیب هم آرامش روانی خود را حفظ کرده‌ایم و هم از اضطراب بیهوده دیگران کاسته‌ایم. منابع معتبر فارسی کدام وبسایت‌ها هستند؟ خبرگزاری‌های رسمی را دنبال کنیم و اگر زبان دیگری می‌دانیم از منابع رسمی دیگر پیگیر باشیم که ادعاهای مطرح شده در خبرگزاری‌های ایران درست هست یا نه. (مثل ماجرای فرود چتربازان روسی که در وبسایت‌های فارسی به جعلی بودن آن اشاره‌ای نشده است)
اگر انگلیسی می‌دانید نگاهی به این صفحه بلینکت (https://www.bellingcat.com/news/۲۰۲۲/۰۲/۲۳/documenting-and-debunking-dubious-footage-from-ukraines-frontlines/) بیندازید که در آن مشخص می‌کند کدام فیلم‌ها و مستندات جعلی است. این صفحه مدام به روز می‌شود و البته صفحه‌ی رسانه کی‌یف ایندپندنت (https://twitter.com/KyivIndependent) نیز در توییتر پیوسته به زبان انگلیسی به‌روز می‌شود.
یادمان باشد که خیلی از ما خبرنگار حرفه‌ای نیستیم که بخواهیم «اخبار فوری» را پوشش دهیم. بنابراین زیاد خودمان را به زحمت نیندازیم و بهتر است سر صبر پیگیر اظهارنظرها و سخنرانی‌هایی باشیم که به طور رسمی و غیررسمی از منابع معتبر منتشر می‌شوند.
اشتباه خود را مسئولان تصحیح کنیم
در موقعیت پر از اضطرابی مثل تنش و جنگ، انتشار اطلاعات نادرست طبیعی است. خیلی از مواقع این کار غیرعمدی است. حتی کارشناسان هم در این موقعیت‌ها ممکن است به اشتباه بیفتند. پس آماده باشیم هر زمان که فهمیدیم اشتباه کرده‌ایم، آن را مسئولان تصحیح کنیم. اگر توییت اشتباهی زده‌ایم و پست اینستاگرامی ما نادرست است، از آن توییت یا پست عکس بگیریم و روی آن تصحیح خویش را بنویسیم و پست نادرست را حذف کنیم. از دنبال‌کننده‌ها نیز بخواهیم این تصحیح را به اشتراک بگذارند.
رسانه‌های نوین چنان دنیای جدید همه ما را به هم وصل کرده‌اند که نمی‌توانیم آسوده بر کنار چو پرگار بنشینیم؛ چون دوران این رسانه‌های پیشرفته چو نقطه عاقبت همه ما را در میان می‌گیرد. کار ما در این میان نه این است که بدون فکر اطلاعات غلط و درست را بازنشر کنیم و نه می‌توانیم به این اطلاعات بی‌توجه باشیم.
تنها کاری که باید بکنیم این است که مسئولانه اطلاعات را دنبال کنیم و یادمان باشد که دامن زدن به برخی جعلیات گاهی به قیمت جان آدم‌ها تمام می‌شود.
نظر شما