روسیه درحال حاضر بزرگترین عرضه‌کننده نفت‌وگاز به اروپا به شمار می‌رود و براساس پیش‌بینی‌ها این انحصار در آینده نیز برای این کشور حفظ خواهد شد.
روسیه به‌دنبال تحولات اخیر در منطقه قفقاز و عکس‌العمل در برابر گرجستان، بار دیگر نقش خود به‌عنوان تامین‌کننده اصلی انرژی ( نفت و گاز) اروپا را به رخ کشید.
روسیه در حال حاضر با تامین 38 درصد نیاز گاز وارداتی اروپا و 33 درصد نیاز نفت وارداتی این منطقه، بزرگترین عرضه‌کننده نفت و گاز به اروپا به شمار می‌رود.براساس پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، واردات گاز اروپا تا سال 2030 دو برابر خواهد شد و براساس ارزیابی صورت گرفته از سوی این مؤسسه بخش عمده این واردات باید از روسیه تامین شود.
«مصطفی شریف النبی» کارشناس ارشد بازار گاز با اشاره به اینکه بدین ترتیب روسیه تا سال 2030 عرضه‌کننده اصلی گاز به اروپا باقی خواهد ماند، تصریح می‌کند؛ اتحادیه اروپا به‌دلیل وابستگی شدید خود به منابع انرژی روسیه نتوانسته در بحران اخیر گرجستان اقدام‌های تنبیهی علیه روسیه اعمال کند. اتحادیه اروپا همواره در پی متنوع کردن منابع انرژی خود و کاهش وابستگی‌اش به روسیه، دریافت گاز از حوزه دریای خزر به‌ویژه آذربایجان و منطقه آسیای میانه به‌ویژه ترکمنستان را مدنظرداشته است، ضمن آنکه جمهوری اسلامی ایران را از تامین‌کنندگان بالقوه گازش به شمار آورده است.عضو هیات علمی مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی معتقد است: جمهوری آذربایجان با توجه به چشم‌انداز تولید گازش نمی‌تواند جایگزین مناسب گاز روسیه برای اتحادیه اروپا باشد. از سوی دیگر برای کاهش وابستگی اتحادیه اروپا به منابع گاز روسیه، 2 طرح انتقال گاز از بستر دریای خزر(ترانس خزر) و طرح نابوکو مطرح شده است.
مسیر ترانس خزر به‌دلیل مشکلات فنی و سیاسی انجام‌شدنی نیست و در رابطه با خط نابوکو به استثنای ایران، این تردید وجود دارد که آیا آذربایجان و ترکمنستان گاز کافی برای تزریق به این خط پس از انجام دیگر تعهدات خود خواهند داشت یا نه؟ از آنجایی که یک بخش از خط نابوکو باید از گرجستان بگذرد، تحولات اخیر دراین منطقه نشان داد که اتکا به گرجستان به‌عنوان کشوری مطمئن برای ترانزیت نفت‌وگاز منطقه به شدت زیرسؤال رفته است.
شریف‌النبی با اشاره به اینکه روسیه به شدت در پی حفظ انحصار خود در بازار گاز اروپا و حفظ وابستگی این اتحادیه به منابع انرژی خود است، خاطر نشان می‌کند که در این راستا روسیه وارد مذاکره با جمهوری‌های ازبکستان و ترکمنستان برای خرید تمام گاز طبیعی قابل صدور آنها شده است تا گاز این کشورها را از مسیر خود به اروپا صادر کند. موافقت روسیه برای خرید گاز این 2 کشور متناسب با قیمت گاز اروپا حکایت از تلاش این کشور برای حفظ انحصار در بازار گاز اروپا دارد. ناگفته نماند، روسیه همسو با افزایش تقاضای گاز در بازار اروپا و بازار داخلی خود با مشکلاتی در زمینه سرمایه‌گذاری و توسعه منابع موجود گاز خود مواجه است.
همچنین گزارش مؤسسه «روس انرژی» حاکی از آن است که روسیه طی 10 الی 15سال آینده امکان عرضه گاز از منابع جدید خود را نخواهد داشت، لذا این کشور حداکثر تلاش خود را برای جذب گاز تولیدی جمهوری‌های ترکمنستان و ازبکستان و به‌تازگی آذربایجان انجام خواهد داد.
به گفته شریف‌النبی، روسیه در سال گذشته میلادی با قیمتی در حدود یک سوم قیمت گاز صادراتی خود به اروپا، از جمهوری‌های ترکمنستان و ازبکستان گاز خرید. قیمتی که روسیه بابت گاز وارداتی از این 2جمهوری پرداخت کرد برای هر هزار مترمکعب 130 دلار درنیمه اول سال و 150 دلار در نیمه دوم سال بود، در حالی‌که قیمت هر هزار مترمکعب گاز صادراتی روسیه به اروپا در همان دوره حدود 450 دلار بوده است.
از سوی دیگر این 2جمهوری نیز در تلاش برای کاهش وابستگی خود به روسیه برای عرضه منابع انرژی خود به بازارهای مصرف هستند. به همین دلیل ترکمنستان در پی یافتن مسیرهای جایگزین، ضمن انجام توافقی با چین و همچنین ساخت یک خط لوله، 40 میلیارد مترمکعب از گاز تولیدی خود را از سال 2009 روانه بازار چین خواهد کرد. تمام خطوط لوله گاز از آسیای میانه به سمت روسیه بوده است که این میراث به جامانده از اتحاد جماهیر شوروی سابق است. به این ترتیب، پیش از این کشورهای نامبرده در منطقه آسیای میانه چاره‌ای جز عرضه گاز خود به روسیه نداشتند.
اما اکنون مسیرهای جدید مانند چین و ایران سبب شده است که این کشورها از قدرت چانه زنی بیشتری در قبال روسیه برخوردار باشند. وی با اشاره به اینکه روسیه به‌دلیل مشکلات گفته شده از جمله غفلت در سرمایه‌گذاری کافی که نتوانست میادین جدید گازی خود را توسعه دهد، به گاز آسیای میانه برای انجام تعهدات آتی خود به اروپا نیاز دارد. دراین راستا روسیه در 25 ژوئیه سال 2008 با ترکمنستان بر سر اینکه قیمت‌گاز دریافتی از این کشور در سال 2009 برپایه قیمت گذاری بازار (اروپا ) باشد به توافق اولیه رسید.
حجم گاز تحویلی در این توافق 50میلیارد مترمکعب در سال خواهد بود. درحالی‌که هنوز قیمت دقیقی از سوی مقام‌های 2 طرف اعلام نشده است اما برخی رسانه‌های روسی از رقم 225 تا 295 دلار در هر هزار مترمکعب خبر داده‌اند که البته هنوز نهایی نشده است. ارقام توافق شده برپایه نت بک ترکیبی از قیمت فروش گاز روسیه به اروپا و اوکراین است.مذاکرات ایران و ترکمنستان درخصوص تعیین بهای گاز وارداتی از ترکمنستان برای سال‌جاری در چند دوره برگزار شده است. مذاکراتی که اگر سال گذشته به موقع و درست انجام شده بود مردم بسیاری از نقاط کشور به ویژه نقاط شمالی باقطع گاز در دوره سرمای سخت زمستان مواجه نمی‌شدند.
ترکمنستان در راستای تامین منافع ملی خود به‌دلیل آنکه نفت و گاز از منابع اصلی درآمد ارزی‌اش به‌شمار می‌آید قصد ارزان فروشی گاز را ندارد. ترکمنستان درحالی سال گذشته درخواست افزایش بهای گاز صادراتی به ایران را داشت که بنابه گفته مقام‌های نفتی ایران این امر در چارچوب توافق‌های پیشین این کشور با ایران نبوده است. لذا، براساس توافق‌های جدید جمهوری ترکمنستان با روسیه برای فروش گاز، به‌نظر نمی‌رسد ترکمنستان گاز صادراتی خود به ایران را در سال‌جاری با قیمتی پایین‌تر از روسیه به ایران بفروشد.
جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان دومین کشور دارنده ذخایر عظیم گازطبیعی در دنیا بعد از روسیه، ضمن تعریف طرح‌هایی برای افزایش برداشت از منابع گازی و احداث خطوط لوله برای انتقال گاز به اروپا در تلاش برای کسب سهمی از بازار انرژی اروپاست اما شرایط خاص بین‌المللی علیه ایران این روند را دچار کندی و وقفه کرده است. درحالی‌که انتظار می‌رفت قراردادهای مراحل باقیمانده توسعه میدان گازی مشترک پارس جنوبی در 6 ماه اول سال‌جاری منعقد شود اما این امر محقق نشده است.
اگر به مسئله روسیه بازگردیم، می‌بینیم این کشور در راستای تحقق هدف حفظ انحصار بازار گاز اروپا، به تازگی به آذربایجان پیشنهاد کرده است گاز تولیدی مرحله دوم توسعه میدان شاه‌دنیز را به قیمت اروپا از این کشور خریداری کند. با توجه به اینکه امکان صدور گاز آذری به روسیه از طریق معکوس کردن خط لوله موجود بین 2 کشور با ظرفیت 5 میلیارد متر مکعب در سال (قابل افزایش تا 10میلیارد متر مکعب) و با کمترین سرمایه‌گذاری قابل انجام است، لذا درصورت ارائه پیشنهادی جذاب از سوی روس‌ها، از نظر تجاری برای آذربایجان قابل پذیرش است.
شریف‌النبی در این خصوص تصریح کرد: درواقع روسیه با پذیرش پرداخت قیمتی متناسب با سطح قیمت‌های گاز اروپا به کشورهای فوق به‌طور اساسی انگیزه آنها برای دسترسی به بازارهای پررونق اروپا را از بین می‌برد. به گفته وی، روسیه همزمان با انجام مذاکره با جمهوری‌های ترکمنستان و ازبکستان برای پرداخت بهای بیشتر بابت واردات گاز آنها، درحال مذاکره با اوکراین برای افزایش شدید قیمت گاز صادراتی خود به این کشور است، به‌طوری‌که روسیه پیشنهاد افزایش قیمت از سطح کنونی 180 دلار در هر هزار مترمکعب در سال‌جاری به 400 دلار در سال 2009 را داده که هنوز اوکراین با آن موافقت نکرده است و رایزنی دراین خصوص ادامه دارد.
ازآنجایی که روسیه همواره از ابزار انرژی برای اقدام‌های تلافی‌جویانه سیاسی خود استفاده کرده است، لذا اگر اوکراین وارد بحث پیوستن به ناتو شود، به‌طور قطع با افزایش قیمت گاز، گوشمالی خوبی به این کشور خواهد داد. نمونه دیگر آن قطع گاز اوکراین در ژانویه 2006 بود که بحران این مسئله تا ایتالیا نیز کشیده شد. روسیه همچنین به تازگی عرضه نفت از مسیر چک را به دنبال توافق این کشور با آمریکا درخصوص استقرار سپرموشکی، به نصف کاهش داده است.
جمهوری اسلامی ایران با دراختیار داشتن دومین ذخیره گاز دنیا با تدبیر می‌تواند نقش مهمی را در تامین گاز اروپا ایفا کند. بنا به‌نظر بسیاری از کارشناسان انرژی، ایران می‌تواند در یک روند تدریجی تا سال 2020 حدود 50 درصد نیاز گاز وارداتی اروپا را تامین کند. اما به‌دلیل جو سیاسی بین‌المللی و تحریم‌های تحمیلی علیه ایران، اروپا تاکنون جدیتی در این خصوص به خرج نداده است. در واقع این تحریم‌ها بیش از آنکه به ایران لطمه بزند، به کشورهای اروپایی لطمه زده است زیرا به دلیل وابستگی به روسیه، امنیت عرضه انرژی شان هر روز دستخوش تغییر و تحول است. علاوه بر این در تامین گاز مورد نیاز اروپا از ایران، نقش ترانزیتی ایران را نیز نمی‌توان نادیده گرفت.
