در اواخر دهه 1330 و اوایل 1340 هنرمندان و روشنفکرانی چون جلال آل احمد در آنجا گردهم می‌آمدند و گاه نیز گروه‌های دوره گرد و سیرک باز در محوطه بیرونی‌اش به اجرای برنامه می‌پرداختند.
در سال 1344 شهرداری تهران به پیشنهاد مشاوران اروپایی و آمریکایی، تصمیم گرفت کافه شهرداری را خراب کند و برجایش یک هتل 400 اتاقه بسازد، اما به پیشنهاد وزارت فرهنگ و هنر وقت این تصمیم منتفی شد و ساخت یک مجموعه نمایشی در دستور کار قرار گرفت.
در سال 1344 کلنگ ساختمان تئاتر شهر به زمین زده شد و در بهمن‌ماه 1351 با اجرای نمایش باغ آلبالو، نوشته آنتوان چخوف به کارگردانی آربی آوانسیان رسما گشایش یافت. این ساختمان با طراحی و نظارت مهندس علی سردار افخم از معماران نوپرداز معاصر به بهره‌برداری رسید و دارای 2 تالار اصلی و چهارسو و بخش‌های جانبی مانند کتابخانه، کارگاه و انبار بود. پس از انقلاب، با توجه به نیازهای روزافزون تئاتر کشور، فضاهای تئاتر شهر فشرده و سالن‌های جدیدی در آن ایجاد شد. ابتدا یکی از انبارها به سالن شهید حسن قشقاوی بدل شد و سپس طی 2 دهه، تالارهای سایه، نو، خانه خورشید و کافه تریا شکل گرفتند. مدیریت مجموعه تئاتر شهر پیش از انقلاب بر عهده سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران بود و پس از انقلاب به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سپرده شد.
در سال 1384 سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، تئاتر شهر را در فهرست آثار ملی، ثبت و عرصه و حریم حفاظتی‌‌اش را تعیین کرد. ثبت این اثر به شکل فوری و صرفا به سبب قطعی شدن عبور مترو از نزدیکی تئاتر شهر صورت پذیرفت تا سازمان مزبور بتواند در موقع لزوم، با اتکا به اهرم‌های قانونی بر عملیات شرکت مترو در آن محدوده نظارت داشته باشد. (خبرگزاری میراث فرهنگی، 15 اردیبهشت 84)
اهمیت تئاتر شهر
تئاتر شهر دست‌کم از 4 جنبه حائزاهمیت است و این اهمیت به نوبه‌خود موجب حساسیت زیاد افکار عمومی، رسانه‌ها و هنرمندان درباره آن شده است.
1- با برچیده شدن تدریجی تئاترهای لاله زار، کمبود ظرفیت تالارها دیگر، کاربردهای چند جانبه تالار وحدت و اختصاص حجم زیادی از برنامه‌های آن به اجرای موسیقی و نیز توقف یا کندی ساخت مجموعه‌های تئاتری، تئاتر شهر عملا بار اصلی تئاتر کشور را بر دوش می‌کشد؛ به‌گونه‌ای که از آن به‌عنوان تنها جایگاه مشخص و حرفه‌ای برای هنرمندان تئاتر یاد می‌شود. امکانات و تجهیزات این مجموعه با وجود اینکه حدود 4دهه از ساخت آن می‌گذرد، همچنان بی‌همتاست و تا‌کنون برنامه‌ای برای ساخت مجموعه‌ای همپا یا فراتر از تئاتر شهر به اجرا درنیامده است. بنابراین توقف یا اختلال در روند فعالیت‌های تئاتر شهر به منزله از دست رفتن بخش بزرگی از ظرفیت تئاتر کشور است.
2- ساختمان تئاتر شهر، با معماری نوآورانه خود که تلفیقی از معماری مدرن و سنتی است، یکی از نمادهای تهران و نماد بی‌بدیل تئاتر ایران به شمار می‌آید. این ساختمان در کنار بناهای دیگری چون موزه هنرهای معاصر و مجموعه فرهنگی برج و میدان آزادی تهران، نماینده دوره‌ای درخشان و پرتکاپو در معماری معاصر ایران است و در زمره نفایس ملی جای می‌گیرد.
3 - ساختمان تئاتر شهر در قلب منطقه فرهنگی تهران قرار گرفته است. در فاصله نه‌چندان دوری از این ساختمان، دانشگاه تهران و انبوه کتابفروشی‌های مقابل آن در خیابان انقلاب، تالار وحدت و شماری از تالارهای بزرگ دیگر مجموعه حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و ... قرار گرفته‌اند. واقع بودن تئاتر شهر در پارک دانشجو به این کارکرد افزوده است. از این نظر، در همه سالیان گذشته تئاتر شهر مهم‌ترین پاتوق فرهنگی تهران بوده است. جایی که اهل هنر حتی شاید بدون آنکه قصدی برای تماشای یک تئاتر داشته باشند، به آن مراجعه کرده، در حوالی آن قدم زده و در پیرامون آن به دیدار با اهل هنر می‌پرداخته‌اند. شاید بتوان ساختمان‌هایی مشابه در قالب مجموعه‌های فرهنگی احداث کرد، همچنانکه در سالیان اخیر مجتمع‌های فرهنگی و هنری بزرگی مثل فرهنگسراهای بهمن، خاوران، ارسباران و ... احداث شده است، اما هیچ کدام از این فرهنگسراها نتوانسته‌اند کارکرد مجموعه تئاتر شهر را پیدا کنند، به این خاطر که موقعیت خاص آن در قلب منطقه فرهنگی تهران را نداشته‌اند.
4 - فراموش نباید کرد که ساختمان تئاتر شهر محل بروز شماری از مهم‌ترین وقایع هنری تاریخ معاصر ایران بوده است. همه سینماگران و اهالی تئاتر ایران نقطه اوج هنر خود را در این ساختمان به معرض تماشا گذاشته و جالب اینکه سینماگران بزرگ کشور نیز همیشه با افتخار می‌گویند که از این ساختمان به نامداری و شهرت خود رسیده‌اند. از این نظر علاوه بر کارکردهای فرهنگی، تئاتر شهر به خاطر «حس ویژه» تاریخی خود، کارکرد موزه‌ای نیز دارد.
عزت‌الله انتظامی
انتظار داریم شهرداری که سینما و تئاتر می‌سازد، به تئاتر شهر توجه بیشتری بکند. مهندسان تشخیص داده‌اند که صدمات وارد شده به تئاتر شهر بر اثر گود‌برداری در ضلع جنوبی ساختمان است. پارکینگ تئاتر شهر را تبدیل به مسجد کردند، ولی پیشنهاد ما این است که به جای مسجد، سالن تئاتر و تکیه ملت را درست کنند.
بهزاد فراهانی
ما با مترو مشکلی نداریم. من و ایرج راد پیش مهندس هاشمی رفتیم و گفتیم ملاحظات تئاتر شهر را درنظر بگیر، او هم قول داد و به قولش عمل کرد. اما مشکل، ساخت و ساز ضلع جنوبی است. نباید اجازه می‌دادند پارکینگ تئاتر شهر تخریب شود. اگر می‌خواهند مسجد بسازند، در خیابان صبای جنوبی، محل مناسبی برای احداث مسجد هست. با این حال در این 3 سالی که قالیباف شهردار شده، وضعیت بهتر شده، به تئاتر کمک کرده و نگاه محبت آمیزی داشته است. من این را تحسین می‌کنم. الان هم شهرداری لطفی داشته باشد و این محل را تبدیل به چند سالن تئاتر کند و یک تکیه برای تعزیه ایجاد بشود.
بهرام بیضایی
زمین تئاتر شهر متعلق به شهرداری است و نباید می‌گذاشتند که کار به اینجا بکشد. انتظار ما این است که شهرداری تصمیم خود را بگیرد و بگوید تئاتر می‌خواهیم. باید در ضلع جنوبی تئاتر شهر یک مرکز فرهنگی بسازند و محوطه میان تئاتر شهر و تالار رودکی (وحدت) تبدیل به یک محوطه فرهنگی آبرومند شود.
بهروز غریب‌پور
در ضلع جنوبی تئاتر شهر، فضای مفیدی بود که به‌عنوان پارکینگ استفاده می‌شد. این فضا بعدها حفر شد برای احداث یک مسجد که به مرور زمان عنوانش به مجموعه فرهنگی-تجاری تبدیل شد. به‌نظر من، ایجاد مسجد در 5قدمی تئاتر شهر، هم به تئاتر شهر لطمه می‌زند و هم به مسجد. در تمام دنیا از شعاع 100 متری تا 200 متری ساختمان‌هایی که ارزش میراث فرهنگی دارند، ساخت و ساز نمی‌شود تا آن ساختمان تحت‌الشعاع قرار نگیرد. تئاتر شهر محل تردد اصحاب تئاتر و رسانه است. اما در حال حاضر محل اتصال خیابان ولیعصر به کوچه‌های جانبی تئاتر شهر و خیابان حافظ مسدود شده که از نظر مدیریت شهری کار غلطی است.
مجید جعفری
تئاترشهر به‌عنوان تنها تئاتر حرفه‌ای ایران چهره‌ای جهانی دارد و تمام کشورهای جهان آن را با عناوین چند جشنواره بین‌المللی از قبیل جشنواره فجر، جشنواره عروسکی، جشنواره سنتی و... می‌شناسند و درصورتی‌که دچار آسیب شود دیگر قادر به اجرای برنامه‌های بین‌المللی نخواهد بود و این مطلب سؤال‌برانگیز خواهد شد. از طرفی، تئاتر شهر به‌عنوان قلب تپنده تئاتر اگر دچار آسیب شود، کل تئاتر آسیب خواهد دید. من نگران این نکته هستم که روزی متوجه اشتباه شویم و دیگر هیچ چاره‌ای نداشته باشیم. یادمان باشد که اهالی تئاتر، مردمی فرهیخته و آشنا با اندیشه‌اند و مسئولان درصورت آسیب دیدن تئاترشهر، باید پاسخ مناسبی برای اهل تئاتر و اهل فرهنگ و هنر داشته باشند.
