همشهری آنلاین، همه لحظه‌ای مکث می‌کنند؛ صدای مداوم کرنا و طبل است و شروع نوبت‌نوازی؛ که امروزه به‌خاطر شهرت نقاره که به مجموع طبل‌های این مراسم می‌گویند، به نام نقاره‌زنی شهرت یافته است. نقاره‌چی‌هاچون همیشه، سازشان را به صدا درآورده‌اند تا شکوه بارگاه حضرت رضا(ع) را یادآوری کنند؛ هنری که پیشینه حضورش در این بارگاه به چهارصد سال می‌رسد. نقاره‌چی‌ها دو نوبت در روز- قبل از طلوع و غروب خورشید- از پله‌های ایوان نقاره‌خانه حرم بالا می‌روند تا درود یا بدرودی نصیب آفتاب کنند. برای دیدار با برگزارکنندگان این مراسم منحصربه‌فرد، ما هم ۱۰۶ پله این ایوان بلند را بالا می‌رویم.
نوبت‌نوازان، آماده اجرای مراسم هستند؛ کرنانوازان به ردیف ایستاده‌اند و پیش‌رویشان طبال‌ها نشسته و ترکه به دست، به برج ساعت که درست روبه‌رویشان قرار دارد نگاه می‌کنند. آسمان هنوز روشن است و چیزی به قضای نماز ظهر و عصر نمانده. وقت آن‌است که مثل هر روز بر طبل‌ها بکوبند و در کرناها بدمند.
اما امروز فضای حرم با روزهای گذشته متفاوت است؛ سرتاسر همه برج‌ها، ایوان‌ها، گنبدها، رواق‌ها، صحن‌ها و بست‌ها چراغانی شده و جمعیت آن‌قدر زیاد است که به‌ندرت جایی برای زائری تازه‌وارد پیدا می‌شود. امروز، شب تولد خواهر امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س) است و این موضوع در کار نوازندگان هم تاثیر دارد. نقاره‌چی‌ها در شب‌های تولد و عید، جدای از دو نوبت اجرای همیشگی‌شان در طول روز، دو نوبت دیگر هم- یک‌ساعت پس از نماز صبح و عصر- این مراسم را اجرا می‌کنند.
یکی از برگزارکنندگان این مراسم با زدن کلیدی، چراغ سبز کوچکی را در برج کوچک ایوان نقاره‌خانه روشن می‌کند و این یعنی وقت نوازندگی است. ترکه‌ها بر طبل‌ها فرود می‌آیند و کرنانوازن یکنواخت در کرنا می‌دمند. ۲۰ دقیقه دیگر خورشید کاملا غروب می‌کند و این نوای کهن چون همیشه به بدرقه‌اش آمده است.
ذکر کرنازن
پیرمرد کارش را خوب بلد است. دستانش به شدت می‌لرزد اما ترکه را محکم و باصلابت می‌زند. به قول خودش عمری را پای این‌کار گذاشته؛ «۶۴ سال شده که نقاره می‌زنم. اصلا نه غیبت دارم نه تا حالا گواهی دکتر آورده‌ام. هر روز دو نوبت صبح و عصر این بالا هستم. دفتر حضور و غیاب حرم هست، می‌توانید ببینید».
احمد اقوام شکوهی- پیشکسوت‌ترین نقاره‌چی ایران- سرپرستی این گروه نوازنده را برعهده دارد؛ نوازندگانی که ادامه‌دهنده راه آبا و اجداد خود هستند. طبق قدیمی‌ترین سند موجود با نام «مهمان‌نامه بخارا» به تالیف فضل‌الله خنجی، اجرای این مراسم در مشهد قدمتی چهارصدساله دارد. البته این سند تنها شامل تاریخ نوبت‌نوازی یا نقاره‌کوبی در بارگاه حضرت رضا(ع) است چراکه از کرنای یافت شده در تخت‌جمشید، به خوبی می‌توان فهمید که کرنانوازی و نقاره‌کوبی پیش از طلوع و غروب خورشید، قدمتی بسیار بیشتر از اینها دارد. این موضوع در نوشته‌های هرودوت - مورخ یونانی - هم موجود است؛ «ایرانیان برآمدن و فرو رفتن خورشید را با نواختن افزارهای موسیقی آگاهی می‌دادند».
اقوام شکوهی ۸۳ ساله، نوازنده طبل اصلی این ارکستر یعنی طبل «سرچاشنی» است؛ طبلی که تغییر ریتم را مدیریت می‌کند و مهم‌ترین ساز این مراسم کهن است. وقتی نوای یکنواخت کرناها و طبل‌ها که اعلام آغاز برنامه است تمام می‌شود، کرنانوازان ساز را از دهانه گشاد روی کف می‌نشانند و خود به ستون‌های برج ایوان تکیه می‌دهند؛ چراکه می‌دانند حداقل تا حدود پنج دقیقه دیگر، نوبت به دمیدن آنها در ساز نمی‌رسد. طبل‌ها تابع ریتم طبل سرچاشنی می‌کوبند و می‌کوبند.
سرچاشنی حتی لحظه‌ای از صدا نمی‌افتد اما برای دیگر طبل‌ها که به آنها گورگه می‌گویند بین دو ریتم، وقت سکوت است. اقوام شکوهی ریتم مشخصی را بارها می‌کوبد و طبال‌ها هم یکی در میان همان را می‌کوبند. البته وقت‌هایی هم هست که دستش قوت نکند تا یکی از ترکه‌ها محکم به پوست طبل نخورد و ریتم به‌هم بریزد اما تجربه سال‌ها نوازندگی به او آموخته که از تکرار اشتباه، ریتم جدیدی خلق کند تا خطا دیده نشود؛ برای همین است که این‌جور مواقع، در تکرار بعدی ریتم هم، دوباره در همان لحظه ترکه را بر طبل نمی‌کوبد تا کلیت موسیقی دچار نقص نشود.
چند دقیقه‌ای که می‌گذرد، سردسته کرنانوازان که به آن «سرنواز» می‌گویند، کرنا را به طرف گنبد طلای حضرت می‌گیرد و آغاز می‌کند؛ صوت کرنای او شبیه صحبت کردن است؛ گویا ذکر می‌گوید و هر کس می‌تواند برای خودش تعبیری از این ذکر داشته باشد اما آنچه امروزه از آن تعبیر می‌شود و کرنانوازان هم سعی بر اجرای آن می‌کنند این است؛ سرنواز اولین جمله را این‌گونه می‌دمد: «سلطان دنیا و عقبی / علی بن موسی‌الرضا». اینجاست که دیگر کرنانوازان که به آنها پس‌نواز می‌گویند، دوبار و پشت سرهم تکرار می‌کنند: «امام رضا».
سرنواز ذکر «امام رضا» را سه بار از کرنایش به سمت گنبد می‌دمد و پس‌نوازان هم دو بار «غریب رضا» می‌نوازند. نوای این ذکر، پایان دست اول موسیقی است و شروع نواختن ریتم جدید توسط طبال‌ها. دست دوم با ذکر «مولی، مولی، مولی / علی بن موسی الرضا» توسط سرنواز شروع می‌شود و با سه مرتبه پاسخ «رضاجان» پس‌نوازان ادامه پیدا می‌کند. کرنای سرنواز به سمت گنبد مطلا ذکر «یا امام غریب یا امام رضا» را می‌دمد تا دوباره پس‌نوازان، سه بار «رضا جان» بدمند. کرناها باز سکوت می‌کنند تا طبال‌ها ریتم بعدی‌شان را بکوبند. پس از چند دقیقه، سرنواز کرنا را به سمت گنبد حضرت می‌گیرد و این یعنی شروع دست سوم و می‌دمد؛ «دوره دوران امام رضاست».
اینجاست که طبال‌ها شادمانه می‌کوبند و به قول خودشان کوس شادیانه می‌زنند. سرنواز رو به گنبد ذکر می‌گوید؛ «دوره دوران امام رضاست /ای دادرس بیچارگان» و پس‌نوازان پاسخ می‌دهند؛ «ای دادرس درماندگان». سرنواز ذکر آخر را «فریادرس» می‌دمد و کار را به طبال‌ها وامی‌گذارد تا با شدت بر طبل‌ها بکوبند. یکی‌شان چراغ سبز برج ایوان را خاموش می‌کند و همه با هم بر محمد(ص) و آل او صلوات می‌فرستند.
شکوه شکوهی‌ها
آفتاب دیگر غروب کرده است. پایان کار نقاره‌کوبی، پایان وقت نماز ظهر و عصر است. صدای تلاوت قرآن از گلدسته‌های حرم پخش می‌شود و نوید خوانده شدن اذان مغرب را به زائران می‌دهد. احمد اقوام شکوهی آرام از جایش بلند می‌شود و طبل سرچاشنی‌اش را که کوچک‌تر از بقیه طبل‌هاست به دست‌می‌گیرد تا از پله‌های برج کوچک این ایوان بلند آهسته پایین برود. او حالا دیگر بزرگ خاندان شکوهی‌هاست. از زمانی که جوان ۱۹ ساله‌ای بود و در کنار پدربزرگ و پدر و عموهایش، مشغول به این کار شد، سال‌ها می‌گذرد. حالا دو پسر و برادرزاده‌هایش هم در کنارش هستند تا ادامه‌دهنده این راه باشند.
شکوهی‌ها قرن‌هاست نوبت‌نواز یا همان نقاره‌کوب حرم امام رضا(ع) هستند و این سمت را از پدر به پسر به ارث می‌گذارند. اقوام شکوهی می‌گوید پدربزرگش هم از پدر و پدربزرگ خودش نقاره‌کوبی را یادگرفته و همه هم با تجربه و تکرار و در وقت نوبت‌نوازی این کار را آموخته‌اند. قدمت نقاره‌کوبی خاندان شکوهی با رجوع به اسناد دوران قاجار تا حدودی روشن‌تر می‌شود؛ در آن زمان به نوبت‌نوازان یا همان نقاره‌چی‌ها «عملجات شکوه» می‌گفتند چراکه نقاره‌نوازی را نشانه عظمت و شکوه آستان حضرت می‌دانستند.
نام فامیل شکوهی، در اصل برگرفته از همین صفت است که با پیشوندهایی چون باشی، اجزاء و اقوام، نسل در نسل در این خاندان مانده است؛ خاندانی که بازمانده نوبت‌نوازی یا همان نقاره‌کوبی در ایران هستند؛ بازمانده هنری که روزگاری در سراسر ایران و در تمام دوران‌ها وجود داشت. هر پادشاه و هر سلسله و هر دورانی، در پایتخت خود ایوان یا مناره‌ای برای این کار می‌ساخت و نوازندگانی برای نوبت‌نوازی استخدام می‌کرد چراکه نقاره‌کوبی را نشانه عظمت دربار می‌دانستند.
نقاره‌خانه اهمیت سیاسی خاصی برای هر حکومتی داشت؛ برای همین هم وقتی رضاخان بنیاد قاجاریه را از میان برداشت، نقاره‌خانه سر در ارگ تهران را تصرف کرد و نقاره‌خانه جدید تهران را در سر در باغ ملی (میدان مشق) بنا کرد تا اقتدار دوره جدید خود را به رخ بکشد. اما به مرور و با ورود سازهای جدید، آیین نقاره‌نوازی به فراموشی سپرده شد تا تنها در مشهد و در نقارخانه حرم امام رضا(ع)، این رسم قدیمی با همان ابزار و شیوه همچنان اجرا شود.
نوازندگان ارکستر، کرناها و طبل‌ها را در گوشه اتاقک کوچکی که برایشان زیر جایگاه نقاره‌نوازی ساخته شده، می‌چینند. روی طبل‌ها پوست سفتی کشیده شده که یک تلنگر کوچک به آنها صدای بلندی تولید می‌کند. اقوام شکوهی می‌گوید: «اینها پوست گاو است؛ آستان قدس می‌خرد و خودم در خانه تسمه‌اش می‌کنم روی طبل‌ها».
به گفته او کاسه طبل سرچاشنی که دهانه گشادتری نسبت به طبل‌های بزرگ دارد، از چدن است و باقی طبل‌ها مسی‌اند؛ «پدربزرگ من هم با همین، سرچاشنی می‌زد. کاسه‌اش خیلی قدیمی است اما مسی‌ها را می‌دهیم مسگرهای مشهد بسازند». کرناها هم آن‌طرف‌تر چیده شده‌اند؛ سازهایی بادی به طول تقریبا یک متر و نیم که تنها دو سوراخ دارند؛ جایی که از آن می‌دمند و جایی که صدا از آن خارج می‌شود. این سازها را که به گفته اقوام شکوهی کار مشهد است، از مس یا برنج ساخته‌اند و پس از آن آب کُرم داده‌اند.
دوباره نقاره‌زن‌ها به سمت جایگاه می‌روند تا برای تولد خواهر حضرت، نوبت بعدی را اجرا کنند. آنها دوباره می‌کوبند و می‌دمند اما این‌بار همان نوای ۲۰ دقیقه‌ای همیشگی را ده‌دقیقه‌ای تمام می‌کنند. چراغ سبز را خاموش و دوباره روشن می‌کنند و ده دقیقه بعدی آغاز می‌شود؛ ریتمی متفاوت و شاد که به نقاره سلطانی معروف است و مخصوص روزهای جشن است. ریتم طبل‌ها از همان ریتم همیشگی شروع می‌شود و کم‌کم تندتر و شادتر می‌شود.
کرنانوازان در سه دست، مابین ریتم طبال‌ها در کرناها می‌دمند اما این‌بار، سرنواز تنها سر کرنا را به سمت گنبد مطلا نمی‌گیرد بلکه اشاره‌ای هم به قم و مقبره خواهر حضرت می‌کند. دست پایانی، مراسم به جشنی تام و تمام تبدیل می‌شود و همه باهم طبل‌ها و کرنا را می‌نوازند و دوباره یکی‌شان چراغ سبز کوچک را خاموش می‌کند.
نظر شما