همشهری آنلاین - حمیدرضا رسولی: مطبوعات در دوره قاجار روزگار پرفراز و نشیبی را سپری کردند. ناصرالدین شاه با روزنامه‌ها ارتباط خوبی نداشت اما مظفرالدین وقتی روی کار آمد سختگیری‌های قبلی را تکرار نکرد و خیلی‌ها معتقدند مطبوعات در دوره حکومت او به شکوفایی رسید. این رویه اما در دوره حکومت محمدعلی شاه به کلی تغییر کرد. طرح این فراز و نشیب‌ها، موضوع اصلی دهمین نشست مرکز تهران‌شناسی همشهری با موضوع جراید طهران شد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
داستان شب‌نامه‌ها
مهرشاد کاظمی، تهران‌پژوه، دوره حکومت مظفرالدین شاه را موجب شکوفایی مطبوعات و به تبع آن رشد فرهنگ در ایران می‌داند: «سختگیری‌های دوره ناصرالدین شاه در دوره حکومت مظفرالدین شاه تکرار نشد. در دوره مظفرالدین شاه ۶۰ مدرسه نوین در تهران تأسیس می‌شود و مطبوعات هم به‌طور چشمگیری رشد می‌کند. روزنامه "مکتب" توسط میرزا حسن رشدیه در همین برهه زمانی منتشر می‌شود و امین‌الدوله هم تأثیر بسزایی در شکل‌گیری چنین فضایی ایفا می‌کند.
کار به جایی می‌رسد که در دوره حکومت محمدعلی شاه ۶۸ روزنامه در تهران منتشر شده و این روزنامه‌ها تا جایی که می‌توانستند به شاه بد و بیراه می‌گفتند. حتی روزنامه روح‌القدس به مادر محمدعلی شاه که دختر امیرکبیر است اتهام‌های غیراخلاقی وارد می‌کند. محمدعلی شاه تا یک‌جایی این وضعیت را تحمل می‌کند تا اینکه بعد از به توپ بستن مجلس، دستور توقف انتشار روزنامه‌ها را می‌دهد. با این حال دو روزنامه "ندای وطن" و "اقیانوس" و یکسری شب‌نامه به‌طور رسمی منتشر می‌شدند و بسیاری از شب‌نامه‌ها ادامه‌رو مسیر روزنامه‌های توقیف شده بودند. یعنی در دوره استبداد صغیر هم برخی مطبوعات روشنگری می‌کردند.»
انتشار نشریه در خارج از کشور
کاظمی به شکوفایی مطبوعات در دوره بعد از استبداد صغیر هم اشاره می‌کند: «سال ۱۳۲۸ را خیلی‌ها موعد شکوفایی مجدد مطبوعات در ایران می‌دانند، چون در آن دوره تاریخی ۱۸ نشریه مجوز انتشار می‌گیرند. حتی چند نشریه هم مثل نشریه "اختر" در کشور عثمانی منتشر می‌شده و "محمدطاهر تبریزی" در سال ۱۲۹۲ این نشریه را منتشر می‌کرده و خیلی‌ها اختر را نخستین نشریه‌ای می‌دانند که خارج از مرزهای ایران منتشر شده است. نشریه‌های "ثریا"، "حکمت" و "پرورش" در قاهره منتشر می‌شدند و "قانون" هم به سال ۱۳۰۷ در لندن و "حبل‌المتین" در کلکته منتشر می‌شده. نشریه حبل‌المتین سال‌های متمادی منتشر شد و یک نسخه از آن را هم برای علما، به‌خصوص برای علمای نجف، ارسال می‌کردند. این نشریات در آن برهه تاریخی نقش پررنگی در روشن شدن افکار عمومی و آگاهی مردم از اتفاقات روز دنیا داشته‌اند.»
تیراژ عجیب صور اسرافیل
کاظمی درباره روزنامه‌های مهم آن دوره تاریخی می‌گوید: «در آن دوره، مجلس روزنامه‌ای داشته که ارگان رسمی مجلس شورای ملی بوده که محمدصادق طباطبایی مسئولیت آن را برعهده داشته است. روزنامه "صور اسرافیل" را هم داشته‌ایم و این روزنامه تا ۲۴ هزار نسخه تیراژ داشته است که با توجه به جمعیت تهران و تعداد افراد باسواد در آن برهه تاریخی رقم قابل‌توجهی به حساب می‌آید.
دهخدا در همین روزنامه ستون فکاهی به نام «چرند و پرند» را راه می‌اندازد. آقای رشدیه هم روزنامه‌ای تحت عنوان "طهران" داشته و روزنامه "شرف" هم با زبان عامیانه تهرانی‌ها منتشر می‌شده. در دوره مشروطه دو روزنامه مهم دیگر هم داشتیم؛ یکی نشریه "دانش" که برای زنان منتشر می‌شد و دومین نشریه مختص زنان "شکوفه" نام داشته که در سال ۱۲۹۱ و آخرین سال سلطنت محمدعلی شاه به چاپ می‌رسید.»
تجمع مردم در قرائت‌خانه‌ها
کاظمی با اشاره به سفر یکی از اندیشمندان مشهور هندی به ایران و روایت‌هایش درباره شیوه روزنامه‌خوانی در تهران می‌گوید: «خواجه غلام‌الثقلین بعد از نخستین فرار محمدعلی شاه از کشور وارد ایران می‌شود و در سفرنامه‌اش به تهران نوشته که مردم برای روزنامه خواندن به قرائت‌خانه‌های خیابان ناصرخسرو می‌رفتند. خواجه غلام‌الثقلین از روزنامه‌های "استقلال"، "آینه غیب‌نما"، نشریه فکاهی، روزنامه‌های مجلس و "ایران نو" به‌عنوان مهم‌ترین نشریاتی که در تهران منتشر می‌شده نام برده و اذعان کرده این نشریات بسیار بانفوذ بودند و در عین حال با مشکلات مالی دست و پنجه نرم می‌کردند.»
مردمی شدن هنر
نشریاتی که طی دوران مشروطه در خارج از مرزهای کشور منتشر می‌شدند نقش زیادی در پیروزی انقلاب مشروطه ایفا کردند و تاریخ‌نویس‌ها در این مورد اتفاق نظر دارند. نصرالله حدادی، تهران‌شناس، با اشاره به نقش نشریات در هموار کردن مسیر انقلاب مشروطه می‌گوید: «روزنامه‌هایی که در خارج از کشور منتشر می‌شد و به ایران می‌آمد به‌طور کلی طرفدار اندیشه‌ها و گرایش‌های خاصی نبودند اما حاج سیاح محلاتی در خاطراتش بیان کرده که علت دستگیری‌اش به خاطر روزنامه‌هایی بوده که به‌طور مخفیانه به دستش می‌رسید.»
حدادی مردمی شدن هنر، موسیقی و رشد مطبوعات را بزرگ‌ترین دستاورد انقلاب مشروطه می‌داند و ادامه می‌دهد: «هنر، موسیقی و مطبوعات تا قبل از انقلاب مشروطه به‌طور کامل در اختیار قدرتمندان بود که بنا به هر دلیلی از جمله تساهل مظفرالدین شاه مردمی شد.»
نظر شما