با گذشت زمان و اصطلاحا صنعتی شدن جهان، بیماری‌هایی شیوع پیدا کردند که از کسی به کسی سرایت نمی‌کنند ولی اگر بیشتر از بیماریهای واگیر روزگار کهن خطرناک نباشند، کمتر از آنها هم خطرناک نیستند.
به این ترتیب مشکل اصلی بهداشتی جوامع امروزی، بیماری‌هایی مثل فشارخون و دیابت و سکته قلبی است که واگیر ندارند اما بیشتر از بیماریهای واگیردار کشنده‌اند.
سومین کنگره کشوری پیشگیری و کنترل بیماریهای غیرواگیر توسط وزارت بهداشت و دانشگاه علوم پزشکی تهران و مرکز تحقیقات غدد درون‌ریز و متابولیسم این دانشگاه، در روزهای چهارم تا ششم آبان ماه امسال، برگزاری می‌شود تا دانشمندان این حوزه تازه‌ترین اطلاعات علمی، در مورد این بیماری‌ها و راهکارهای برخورد با آنها را در سطح کشور بررسی کنند.
در حال حاضر، بیماریهای غیرواگیر علت 60درصد از مرگ و میر در دنیا و 46 درصد از بار کل بیماری‌ها را به خود اختصاص داده‌اند که 85 درصد از تراکم این بار در کشورهای در حال توسعه متمرکز شده است.
اما اینکه در کشور ما این بیماری‌ها چقدر اهمیت دارند، سوالی است که دکتر استقامتی، مشاور مرکز مدیریت بیماریهای وزارت بهداشت، در پاسخ به‌آن به همشهری می‌گوید: «در کشور ما هم تقریبا حدود نیمی از بار بیماری‌ها را بیماریهای غیرواگیر تشکیل می‌دهد. با توجه به این که در طول سال‌های گذشته، بخش اصلی توجه به پیشگیری و کنترل بیماریهای واگیر معطوف شده است، دیگر امروزه مشکل اصلی بیماریهای کشور ما بیماریهای عفونی نیست و بیشتر بیماریهای غیر واگیر است که مردم ایران را درگیر می‌کند. البته اخیرا بیماری‌هایی مثل آنفلوآنزای پرندگان و ایدز هم که جزو بیماری واگیر هستند، به معضلی در جامعه امروز جهان تبدیل شده‌اند. ولی با این حال امروزه بار اصلی بیماری‌ها بار بیماری‌هایی مثل دیابت و بیماریهای قلبی هستند.»
آمار رسمی وزارت بهداشت می‌تواند نشان دهد که وضعیت کشور ما نیز از نظر شیوع بیماریهای قلبی و دیابت به وضعیت کشورهای پیشرفته نزدیک می‌شود.
چنانکه دکتر گویا، رئیس مرکز مدیریت بیماریهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز در افتتاحیه کنگره گفت: «نظام مراقبت از بیماریهای غیرواگیر که از سال 1383 در کشور راه‌اندازی شد، نشان داد، بیماریهای غیرواگیر در صورت تشخیص تا آخر عمر فرد مبتلا را رنج می‌دهند و از این‌رو بار اقتصادی سنگینی را هم به خود افراد و هم به کل نظام سلامت کشور وارد می‌کنند.»
رئیس مرکز مدیریت بیماریهای وزارت بهداشت همچنین آمار برخی از عوامل زمینه‌ساز بیماریهای غیرواگیر را عنوان کرد و افزود: «در یک سال گذشته حدود 17 درصد مردان و 25 درصد زنان قند خون خود را اندازه‌گیری کرده‌اند که از این تعداد 2/2 درصد از مردان و 2/3 درصد از زنان مبتلا به دیابت تشخیص داده شده‌اند. افزون بر اینکه دو سوم از این تعداد از دیابت خود مطلع نبوده‌اند.»
وی ادامه داد: «در گروهی که مورد مطالعه قرار گرفتند 8/14 درصد از مردان و 9/20 درصد از زنان افزایش فشار خون داشتند، این در حالیست که تنها 41درصد مردان و 23 درصد زنان در اوقات فراغت خود حداقل 10 دقیقه ورزش کرده‌اند و این امر خود نشان می‌دهد که کم تحرکی نیز در کنار عواملی مانند دیابت، فشار خون و چاقی احتمال بروز بیماریهای غیرواگیر را تقویت می‌کند.»
دکتر محمد پژوهی، رئیس سومین کنگره کشوری بیماریهای غیر واگیر نیز در سخنرانی افتتاحیه کنگره به آمار عوامل زمینه‌ساز بیماریهای غیرواگیر اشاره کرد و گفت: «در حال حاضر، 1/11 درصد از مردان و 9/11 درصد از زنان بالای 15 سال دارای فشار خون بالا هستند. همچنین، 4/9 درصد مردان و 4/12 درصد زنان کلسترول بالا دارند. این در حالیست که 9/23 درصد از مردان و 7/1 درصد از زنان دخانیات مصرف می‌کنند. با توجه به این آمار درمی‌یابیم که می‌توان چاقی و مصرف دخانیات را دو علت اصلی بروز بیماریهای غیرواگیر دانست. همچنین، هم اکنون 2/14درصد از جمعیت زنان کشور دارای نمایه توده بدنی بیش از 30 هستند. یعنی چاق محسوب می‌شوند.»
عوامل خطر بیماریهای غیرواگیر
آنچه می‌توان «علت» یک بیماری نامید، در مورد بیماریهای غیرواگیر مصداق ندارد و در مورد این بیماری‌ها اصطلاحی به نام «عامل خطر» مطرح است. مثل بیماری دیابت که یک علت کاملا مشخص ندارد و مجموعه‌ای از عوامل خطر باعث افزایش احتمال بروز آن می‌شوند.
دکتر لاریجانی، رئیس شورای سیاست‌گذاری وزارت بهداشت و رئیس دانشگاه علوم پزشکی تهران در این باره به همشهری می‌گوید: «بیماریهای غیرواگیر اصولا بیماریهای چند عاملی محسوب می‌شوند و در این بین مصرف سیگار که با شیوع 19 درصدی در جامعه به شدت رو به افزایش است، رژیم‌های غذایی که هرچه بیشتر به سمت غذاهای آماده گرایش پیدا می‌کند، افزایش وزن و چاقی که به سرعت رو به گسترش است و همچنین کنترل نکردن فشار و قند خون از اساسی‌ترین عوامل بروز بیماریهای غیرواگیر محسوب می‌شوند.
دیابت که بیش از 300 هزار سال عمر مفید جامعه را از بین می‌برد و حدود 5 تا 6 درصد جامعه را مبتلا کرده و فشار خون که حدود 14 تا 15 درصد از جامعه را گرفتار خود کرده است، خود جزو بیماریهای غیرواگیر هم محسوب می‌شوند.
البته با توجه به این که 29 درصد از جامعه دارای اضافه وزن، 10 درصد از افراد چاق و 3 تا 4 درصد از مردم از چاقی مفرط رنج می‌برند، از این رو چاقی نیز در محور اصلی عوامل زمینه‌ساز بیماریهای غیرواگیر گنجانده می‌شود.
عدم فعالیت بدنی نیز از مهمترین علل بروز بیماریهای غیرواگیر است که متاسفانه در ایران طبق آمار 70درصد جامعه دارای فعالیت بدنی بسیار پایین هستند و این امر بروز بیماریهای غیرواگیر را در کشور افزایش می‌دهد.»
تغییرات زندگی امروز
یکی از نکاتی که در این کنگره به کرات، از زبان مسئولان و پژوهشگران شنیده شد، تغییر روند بیماریهای شایع کشور از بیماریهای واگیر در گذشته به بیماریهای غیرواگیر در زمان حال بود.
دکتر لاریجانی در مورد علت این پدیده می‌گوید: «علت این تغییر روند، هم کاهش بیماریهای واگیر مثل عفونت‌های تنفسی و فلج اطفال است و هم افزایش بیماریهای غیرواگیر در اثر تغییر روش و سبک زندگی مردم در سال‌های اخیر. افزایش میزان دیابت در همین تهران در سال‌های اخیر کاملا واضح است.
مطالعات نشان می‌دهند که شیوع دیابت در طول 4 یا 5 سال گذشته حدود 2 درصد افزایش پیدا کرده است و این نتیجه مستقیم تغییر روش زندگی و عادات روزمره مردم کشور خصوصا در شهری مثل تهران است.
البته بسیاری از این بیماریهای غیرواگیر، در واقع بیماریهای تمدن هستند. استرس، زندگی بدون تحرک و ماشینی ما و تغذیه از غذاهای موسوم به فست فود (fast food) دست به دست هم می‌دهند تا باعث تغییر روند بیماریهای کشور به سمت بیماریهای غیرواگیر در کشور شوند.»
قاتلی به نام فست فود
«فست فود» عبارتی بود که در این کنگره به کرات به کار رفت و در طول روز هم در بسیاری از نقاط شهر روی تابلوی مغازه‌ها و یا در گفتار بسیاری از مردم شنیده می‌شود. ولی واقعا تعریف این واژه چیست؟
دکتر ربابه شیخ‌الاسلام، موسس و مدیر کل سابق دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت، به همشهری می‌گوید: «فست فودها، غذاهایی هستند که به صورت حاضری و یا با آشپزی بسیار کم تهیه می‌شوند و در مغازه‌های ساندویچ فروشی یا پیتزا فروشی با قیمت نسبتا ارزان به فروش می‌رسند.
نسل جدید ما، خصوصا زوج‌های جوان، هم به خاطر هزینه‌های زندگی مجبورند، زیاد کار کنند، به خاطر همین فرصت اینکه در منزل، غذا درست کنند را ندارند و به این مغازه‌ها مراجعه می‌کنند و از این غذاهایی که سریع آماده می‌شوند تهیه می‌کنند.»
اما با همه این اوصاف، سوال مهم این است که برای کاهش عوامل خطر بیماریهای غیرواگیر چه باید کرد و به عبارتی عادات خوب زندگی کدامند؟
اینها سوالاتی هستند که دکتر لاریجانی در پاسخ به آنها می‌گوید: «اصول کاهش این عوامل خطر خیلی راحت است. همین که مردم چاقی را یک مسئله جدی تلقی کنند، باعث می‌شود، به فکر کنترل آن بیفتند، برای زندگی خودشان برنامه داشته باشند، در برنامه زندگی روزمره خود برای فعالیت‌های فیزیکی جایی باز کنند، تغذیه خودشان را بشناسند و سعی کنند یک تغذیه سالم داشته باشند، مثلا از مواد غذایی حاوی فیبر مثل میوه و سبزی بیشتر استفاده کنند.
اگر مردم به جای اینکه در بیرون از منزل به ناچار از فست فود استفاده کنند، یک لقمه نان و پنیر در کیفشان بگذارند و موقع ناهار نان و پنیر میل کنند، یک عادت سالم و خوب تغذیه‌ای‌است.»
دکتر شیخ الاسلام نیز در مورد علت مضر بودن فست فودها می‌افزاید: «اغلب این فست فودها سرخ کردنی هستند. معمولا کنترلی روی محتویات این غذاها نیست. همچنین کسی نمی‌داند، روغنی که برای تهیه این غذاها استفاده می‌شود، از چه نوعی است یا چندبار در آن سوسیس سرخ شده است. به همین خاطر نمی‌توان به آنها اطمینان کرد.»
کنگره‌ای برای تغییر سیاست‌های کشور
برگزاری این قبیل کنگره‌ها چه تاثیری روی حل مشکل بیماریهای غیرواگیر دارد؟
این سوالی است که دبیر علمی سومین کنگره کشوری پیشگیری و کنترل بیماریهای غیرواگیر کشور، در پاسخ به آن می‌گوید: «کنگره‌هایی مثل کنگره کشوری پیشگیری و کنترل بیماریهای غیرواگیر ، بر خلاف کنگره‌های علمی صرف، مخلوطی از کنگره علمی و سیاست‌گذاری است.
یعنی ما در این کنگره فقط تحقیقات علمی را ارائه نمی‌کنیم و مباحث مرتبط با سیاست‌گذاری را هم مطرح می‌کنیم. مثلا ما میزگردی در این کنگره داریم که در آن راجع به سیاست‌گذاری در مورد ورزش برای ارتقای سلامت بحث می‌کنیم.
یا میزگردی داریم که در مورد سیاست‌گذاری برای تغذیه سالم صحبت می‌شود. در واقع انتظاری که از کنگره‌هایی مثل کنگره کشوری پیشگیری و کنترل بیماریهای غیرواگیر می‌توان داشت، این است که این کنگره‌ها بر خلاف کنگره‌های دیگر، در سیاست‌گذاری نقش داشته باشند.»
دکتر استقامتی می‌افزاید: «ما باید ببینیم، تحقیقات علمی که انجام می‌شود، چقدر می‌توانند در سیاست‌گذاری کلان کشور نقش داشته باشند. وقتی تحقیقات در سطح جهانی نشان می‌دهند که نیمی از علل مرگ و میر را بیماریهای قلبی عروقی تشکیل می‌دهند و ما هم در تحقیقات کشور خودمان به همین نتایج می‌رسیم مطمئنا بحث سیاست گذاری برای کاهش عوامل خطر بیماریهای قلبی عروقی مطرح می‌شود.
اینجاست که باید به سراغ اصلاح عادات تغذیه‌ای مردم، اصلاح تبلیغاتی که در رسانه‌هاانجام می‌شود و اصلاح مواد غذایی که مردم به ناچار مصرف می‌کنند، برویم. ما از لحاظ علمی به این نتیجه رسیده‌ایم که با ورزش می‌شود خطر بیماریهای قلبی را کاهش داد.
اما وقتی فضاهای ورزشی مناسبی در اختیار مردم نباشد، چگونه می‌توان انتظار داشت که بیماریهای قلبی جامعه کاهش یابد. در واقع این قبیل کنگره‌ها هستند که باید نتایج علمی خودشان را به صورت یک محصول عملی خودشان را نشان بدهند و در سیاست‌های کلان کشور نقش اصلی خود را ایفا کنند.»
دکتر شیخ‌الاسلام هدایت یکی از میزگرد‌های حوزه سیاست‌گذاری این کنگره را برعهده داشت.
او در این‌باره می‌گوید: «در میزگرد یا همان پانلی که در این کنگره، مسئولیتش به من سپرده شده بود، ما به بررسی سیاست‌های تغذیه‌ای کشور و چالش‌های آن پرداختیم.
در این میزگرد دکتر طهماسبی، از وزارت جهاد کشاورزی، در مورد سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی در مورد کاهش باقی مانده سموم روی محصولات کشاورزی و همچنین روش‌های بیولوژیک مبارزه با آفات گیاهی صحبت کردند.
یکی از دیگر مهمانان این میزگرد، آقای مجابی بود که به نمایندگی از سازمان شیلات، دعوت کردیم. ببینید، از طرفی ما به مردم می‌گوییم گوشت سفید مفید است اما قیمت بالای انواع ماهی اجازه استفاده از آن را به عده زیادی از مردم نمی‌دهد. خوب ما هم ایشان را دعوت کردیم که ببینیم، چگونه می‌توانیم دسترسی مردم را به گوشت سفید فراهم کنیم؟
از سازمان دامپزشکی هم دکتر طباطبایی، در این میزگرد حضور داشت که راجع به نگرانی‌های در مورد باقی ماندن آنتی‌بیوتیک‌ها و برخی هورمون‌ها در گوشت مرغ برایمان سخنرانی کرد.
نهایتا بنده از این مسئولان که در این میزگرد شرکت داشتند، خواستم که یک کمیته ملی برای حمایت از سلامت و ایمنی غذای مردم تشکیل بدهند. اگر این کمیته ملی تشکیل شود، می‌توان سیاست‌های تغذیه‌ای کشور را هماهنگ کرد.
می‌توان انتظار داشت که در آینده نزدیک غذای بیولوژیک را در بازار دید. ما باید باهم کار کنیم و دست به دست هم بدهیم تا بتوانیم مشکلات بیماریهای غیرواگیر کشور را حل کنیم.»
