‌آموزش و توسعه

اولین بار آدام اسمیت با ارائه پیشنهادی درباره رابطه آموزش با سرمایه انسانی پیشگام طرح مباحثی شد که سال ها پس از آن به صورت مجموعه ای ازپژوهش های علمی در قالب دانش "اقتصاد آموزش" اهمیت و جایگاه خود را پیدا کرد.

آگاهی معطوف به درک رابطه بین آموزش با رشد اقتصادی باعث شده است که بسیاری از مردمان، پیشرفت و رفاه خود و جامعه را در آن جستجو کنند و نهضتی عظیم برای دستیابی هرچه بیشتر به دانش، بینش،اندیشه ، مهارت و اطلاعات پدیدار شود. بنابراین کشورهای پیشرفته و در حال توسعه تاحدود زیادی وامدار اقتصاددانانی هستند که این بینش را در فرایند توسعه ترویج می کنند.

رسالت آگاهی بخشی دانشمندان علوم اجتماعی و اقتصادی و یافته های پژوهش های بیشتر نشان می دهند که لازم است ابعاد، پیچیدگی ها و مسائل متعددی تبین شود تا نقش و جایگاه آموزش در اقتصاد به روشنی تجزیه و تحلیل شود. به علاوه هر گام جدید، این واقعیت را بیش از پیش مورد تأکید قرار می دهد که لازم است همگان، به ویژه برنامه ریزان و سیاست گذاران آموزشی و مدیران و برنامه ریزان توسعه باید یافته های دانش اقتصاد آموزش را مورد توجه قرار دهند و بر اساس آن راهبردهای توسعه آموزش های عمومی و عالی را تعیین کنند.

علیرغم پژوهش های زیادی که در نیم قرن اخیر، به ویژه در کشورهای پیشرفته درباره اقتصاد
آموزش انجام شده است، هنوز این رشته علمی جوان است.  اقتصاد آموزش به این دلیل که از یک سو به مقایسه نظام های اقتصادی سازمان های آموزشی و از دیگر سو به کارکردهای اقتصادی نظام های آموزشی می پردازد و تأثیرمتقابل دو عامل اقتصاد و آموزش را بر یکدیگر مورد سنجش و بررسی قرار می دهد، به دانشی بین رشته ای تبدیل شده است.

ویژگی بین رشته‌ای اقتصاد آموزش در این است که به  پژوهشگران و متخصصانی نیازدارد که با هر دو حوزه معرفتی اقتصاد و آموزش آشنا باشند.  اقتصاددانان آموزشی تلاش می‌کنند همچون روان شناسان، جامعه شناسان، برنامه ریزان توسعه و مدیران آموزشی ازنگاه مربی، ولی از زاویه دانش اقتصاد فرایند خلق مهارت ها و توانمندسازی انسان را درک کنند و توضیحی برای آن بیابند. اقتصاد آموزش بیش از هرچیز علاقمند به درک رابطه بین آموزش، رشد اقتصادی، اشتغال و توزیع درآمد است. همچنین نظام های آموزشی به مثابه سازمان هایی اقتصادی از لحاظ کارایی، اثربخشی و بهره وری مورد توجه پژوهشگران اقتصادی قرار می گیرند. مطالعه کارایی، اثربخشی و بهر ه وری از ابعاد درونی – همچون پیشرفت تحصیلی، مطالعه تعداد مردودین و عدم موفقیت آموزشی و توجه به نتایج تحصیلی و موفقیت – وابعاد بیرونی –بهره وری، حقوق و دستمزد و به ویژه نرخ برگشت سرمایه – باعث طرح مباحث بسیاری در میان اقتصاددانان آموزشی شده است.

تغییرات شگرف و رقابتی کشورهای جهان در دستیابی هر چه سریع تر به توسعه اقتصادی و
رفاه اجتماعی و تأثیراین تحولات بر ابعاد مختلف فرهنگی واجتماعی در سه دهه ی اخیر در ایران، باعث شده است که توجه به نقش و کارکردهای آموزش عمومی و عالی از توجه بیشتری برخوردار شود. افزایش نقش نظام آموزشی در پویایی حیات فرهنگی و نوسازی اجتماعی، ضرورت توجه به کارکردهای اقتصادی و"تجزیه و تحلیل هزینه – فایده"آن را برای دولت و مردم مضاعف کرده است. چرا که افزایش تقاضای اجتماعی برای آموزش، حجم هزینه های آموزشی در بودجه دولت و خانوار را افزایش داده است  و گسترش دوره های مختلف تحصیلی و افزایش جمعیت تحت پوشش و به ویژه تمایل و گرایش شدید مردم به دستیابی بیشتر به مدارک و مدارج تحصیلی بالاتر بستری فراهم آورده است که آگاهی از ابعاد اقتصادی نظام آموزشی را برای والدین، معلمان، مدیران و برنامه ریزان آموزشی اجتناب ناپذیر می کند.

درس"اقتصاد آموزش"از دروس مهجور دانشکده های اقتصاد و علوم تربیتی دانشگاه های ایران است که به صورت دو یا سه واحد درسی برای دانشجویان دوره کارشناسی با همین نام و دو واحد درسی با عنوان "مبانی اقتصادی و اجتماعی آموزش" برای دوره‌های کارشناسی ارشد برخی از گرایشهای رشته علوم تربیتی ارائه می شود. از آنجا که کتاب های مرتبط با این درس در ایران زیاد نیست و بعضاً با رویکرد اقتصادی محض یا تحلیل های پیچیده ریاضی نوشته شده اند، نویسندگان کتاب حاضر تلاش کرده اند مباحثی را مطرح کنند که به صورت عینی تری کارکردهای اقتصادی نظام آموزشی و ارتباط آن با توسعه را روشن سازد. به همین دلیل سعی شده است که حتی الامکان مباحث نوینی درباره ارتباط متقابل آموزش ، اقتصاد و توسعه- به تفکیک سطوح تحصیلی از پیش دبستانی تا آموزش عالی- مطرح شود و از ارائه تجزیه و تحلیل های ریاضی محض پرهیز، یا به حداقل  آن بسنده شود.

مباحث نوین اقتصاد آموزش، اقتصاد و توسعه و سازماندهی آن درپنج بخش عمده و نوزده فصل جداگانه، این امکان را فراهم می آورد که کتاب برای دانشجویان و استادان  درس"اقتصاد آموزش"، "مبانی اقتصادی و اجتماعی آموزش"، "توسعه اقتصادی" و "برنامه ریزی اقتصادی و توسعه" در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد گرایش های مختلف رشته های علوم تربیتی و اقتصاد منبع تدریس و پژوهش مناسبی باشد.

بخش اول کتاب به مطالعه نظریه های مشهور اقتصادی برای تجزیه و تحلیل کارکرد اقتصادی
آموزش می پردازد. این بخش در چهار فصل تنظیم شده است و مشهورترین نظریه های حوزه
اقتصاد آموزش را تبیین می کند. نظریه سرمایه انسانی (آموزش به مثابه سرمایه گذاری)، نظریه سرند (آموزش به مثابه ابزار رتبه بندی منابع انسانی)، نظریه فیلتر(آموزش به مثابه نشانگر تشخیص توانایی ها) و نظریه هشدار دهنده (آموزش به مثابه توانایی حرفه ای برای رقابت در بازار کار) ازجمله نظریه های اقتصادی برای تحلیل کارکردهای آموزش هستند که ضمن مطالعه مقایسه ای آنها محدودیت ها و چالش های هر یک از نظریه ها نیز تبیین می شود.

بخش دوم به بررسی ارتباط متقابل و شکل های مختلف سرمایه می پردازد.

مطالعه ارتباط سرمایه طبیعی با آموزش و نقش متقابل آنها در تشکیل سرمایه ملی و میزان تولید ناخالص ملی در کشورهای مختلف موضوع مباحث فصل پنجم است.

در فصل ششم ارتباط آموزش و سرمایه انسانی و منافع فردی (خصوصی) و اجتماعی آن تبیین می شود و به نقش محوری انسان در توسعه اقتصادی – اجتماعی همه جانبه و پایدار می پردازد.

فصل هفتم با رویکردی جامعه شناختی به تحلیل ارتباط فرهنگ با آموزش و پیامدهای اقتصادی آن برای توسعه پایدار می پردازد.

در فصل هشتم بر نقش آموزش در حفظ و افزایش سرمایه اجتماعی برای شکوفایی اقتصادی تاکید می شود.

بخش سوم کارکردهای اقتصادی دوره های آموزشی (پیش دبستان، آموزش ابتدایی، متوسطه، فنی و حرفه ای وآموزش عالی) را تجزیه و تحلیل می کند.

در فصل نهم جایگاه اقتصادی – اجتماعی آموزش پیش دبستانی و کارکردهای اقتصادی آن در جوامع مختلف مطالعه می شود.

اقتصاد آموزش دوره ابتدایی موضوع مطالعه فصل دهم است. در این فصل به ویژه با توجه به برنامه یونسکو برای ترویج آموزش ابتدایی با عنوان "آموزش برای همه"، تصویر روشن‌تری ازکارکردهای اقتصادی آموزش ابتدایی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ارائه می شود. در فصل یازدهم اقتصاد آموزش متوسطه با توجه به رشد کمی و کیفی آن در دهه های گذشته مطرح و دیدگاه های مختلف درباره نقش آن در فرایند نوسازی اقتصادی کشورهای مختلف به ویژه جوامع در حال توسعه، تجزیه و تحلیل می شود.

فصل دوازدهم به تجزیه و تحلیل اقتصادی آموزش عالی با توجه به میزان رقابت در بازار کار، کیفیت دانش آموختگان دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی و کیفیت تقاضا و رقابت در بازارمی پردازد.

در این فصل از منظر برنامه ریزی آموزشی کارکردهای اقتصادی آموزش عالی، کیفیت تقاضای اجتماعی، تغییرات ساختاری در آموزش عالی، نوسازی اقتصادی، اقتصاد دانش و پیامدهای ترویج و افزایش دسترسی بیشتر به آموزش عالی تبیین می‌شود.

بخش چهارم به مطالعه سازوکار نحوه و میزان تأثیر نظام آموزشی بر نظام اقتصادی می‌پردازد.

رابطه آموزش با میزان و کیفیت بهر ه وری نیروی کار و نظریه های اقتصادی مهم در این زمینه،
موضوع بررسی های فصل سیزدهم است.

در فصل چهاردهم پیامدهای اجتماعی و اقتصادی نخبه گرایی و نقش نظام آموزشی در ترویج یا تعدیل آن، به ویژه با توجه به الگوی رقابت دانش آموختگان در بازار کار بررسی می شود. نهضت کوچک سازی دولت ها و ترویج خصوصی سازی در همه ابعاد زندگی و از آن جمله آموزش، موضوع مباحث فصل پانزدهم است.  در فصل شانزدهم تأثیر دوره های آموزش پیش از خدمت و ضمن خدمت نیروی کار در افزایش توانایی حرفه ای، درآمد و کیفیت حضور آنها در بازارکار رقابتی بررسی می شود.

بخش پنجم چالش های اقتصادی نظام آموزش عمومی ، متوسطه و آموزش عالی و تأثیر آنها بر کیفیت آموزش و میزان برابری و دسترسی به فرصت های تحصیلی را بررسی می کند.

در فصل هفدهم کارایی و کیفیت آموزش در ارتباط با چالش های اقتصادی نظام های آموزشی مطالعه می شود و مبانی نظری آنها همراه با مقایسه‌ای بین‌المللی تبیین می‌گردد.

فصل هجدهم به حقوق و مزایای معلمان به مثابه یکی از رایج ترین چالش های  اقتصادی آموزش به ویژه در کشورهای جهان سوم می پردازد. تأثیرحقوق و دستمزد کارگزاران آموزشی بر انتخاب شغل معلمی در بازار اشتغال و زندگی حرفه ای آنها و پیامد مهم آن برای کیفیت آموزش در کشورهای مختلف جهان موضوع اصلی مباحث این فصل است.

تنگناهای اقتصادی نظام آموزشی، تفاوت رویکردهای کارشناسان اقتصادی و آموزشی در تخصیص منابع مالی به آموزش، نگاه مصرفی یا سرمایه ای به آموزش و ترویج نگاه به آموزش به مثابه کالایی برای مبادله یا گسترش فضیلت های فردی و اجتماعی موضوعاتی است که در فصل نوزدهم مورد بررسی قرار گرفته اند.

طرح مباحث گسترده در باره روابط متقابل اقتصاد و آموزش در این کتاب، کوششی برای تبیین گستره وسیع دانش بین رشته ای اقتصاد آموزش است و انتظار می رود بتواند فرصتی برای طرح آراء، تجربه ها و نظریه های نوینی در باره آموزش و توسعه برای جامعه علمی کشور به ویژه در حوزه علوم اجتماعی فراهم سازد. لذا، مطالعه آن  به همه کسانی که با نظام آموزشی ایران سروکار دارند و از نگاه مربی، معلم، مدیر، کارگزار آموزشی و برنامه ریزتوسعه به آموزش عمومی و آموزش عالی می نگرند و می خواهند به تجزیه وتحلیل اقتصادی آموزش، و نقش آموزش در توسعه بپردازند، توصیه می شود.

از آقای پرفسور محمد نقی زاده استاد دانشگاه میجی گاکواین ژاپن که با بلندنظری پیشنهاد
نویسندگان برای نگارش مقدمه ای بر کتاب را پذیرفت و با دانش و بینش ژرف خود مطالب کتاب را مطالعه کرد و بر آن مقدمه ای غنی نگاشت - که نه تنها از نظر بررسی علل عقب افتادگی جهان سوم در نظریه پردازی در حوزه دانش اقتصاد و توسعه، و مطالعات موردی توسعه ژاپن و آسیای جنوب شرقی جنبه آموزشی دارد، بلکه راهنمای پژوهشی برای پژوهشگران این رشته علمی در ایران برای تولید نظریه های توسعه اقتصادی و اجتماعی است -سپاسگزاری می شود.

ایشان در این مقدمه چشم انداز تازه ای فراسوی علاقه مندان برای صورت بندی مسائل توسعه اقتصادی ایران و کوشش برای تجزیه و تحلیل آن ها قرار می دهند، از مرور صرف نظریه های اقتصادی انتقاد می کنند و ضرورت تلاش برای دست یابی به مکتب فکری برای توسعه  اقتصاد و اجتماعی ایران را با تعبیر" توسعه را چون پرواز بیاموز، نظریه به تنهایی چون پرنده، مردنی است" تبیین می کنند، به ویژه آنجا که به صراحت می نویسند:
"هیچ نسخه جهان شمولی برای توفیق همه جوامع در راه توسعه با استناد به یافته‌های علم اقتصاد وجود ندارد و اگر چنین قابلیتی در کاربست این علم وجود داشت کشورهای بسیاری همچون ایران می توانستند با بهره گیری از منابع طبیعی سرشار خود از نتایج این علم بهره مند شوند و هم اکنون در گروه کشورهای توسعه یافته با شند. بنابراین می توان گفت که توسعه امکان پذیر است ولی مستلزم به کارگیری چشم اندازهای فراگیر، برنامه جامع و تلاش همه‌جانبه و خستگی‌ناپذیر آحاد مردم و دولت واز آن جمله اقتصاددانان و فرهیختگان علوم اجتماعی از وجه نظری و عملی است.

عوامل بازدارنده توسعه ایران و عقب ماندگی آن امری است عینی و ریشه های آن در همین جامعه نهفته است. لذا شناخت این عوامل و تلاش برای نظریه پردازی بر اساس واقعیت‌های مسلم این جامعه تنها راه مقابله با روند تشدید عقب ماندگی ها و اصلاح آن در جهت پیشرفت است. به باور نگارنده توسعه ایران تا فرارسیدن مکتب فکری فرهیختگان علوم اجتماعی و اقتصادی برای توسعه ایران به تاخیر خواهد افتاد. با اقتباس شتابزده از نظریه های وارداتی و راه حل های بومی دیگران بعید است راهی به رهایی از مسائل اقتصادی ایران گشوده شود.

بدون شک علوم اجتماعی، همانند علوم تجربی دارای وجوه جهان‌شمولند، اما هنگامی که یافته های علوم اجتماعی برای جوامعی با زمینه‌های اجتماعی- فرهنگی، تاریخی و فکری- فلسفی دیگری به‌کاربرده می‌شوند، بعضاً نتایج متفاوتی به ‌دست می‌دهند. به همین خاطر است که سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه اقتصادی علیرغم همگونی وجه نظری آنها، همسانی عوامل مادی-انسانی در دسترس یا روابط تولیدی مشابه در بین بعضی جوامع، در فرایند مدل سازی، سیاست‌گذاری و اجرا (برنامه ای یا مبتنی بربازار)، مفاهیم اصلی خود را از فرهنگ و اندیشه غالب جامعه مورد نظر کسب می‌کنند و تحت تأثیر نظام دیوان سالاری، رفتار بخش خصوصی و دولت، نظام آموزش عمومی و عالی، و طرز تلقی، نگرش و نگاه آحاد مردم آن جامعه به زندگی در جهان واقع قرار می‌گیرند. بنا بر این به نظر می رسد زندگی ما -ایرانیان- در قرن بیست و یکم دارای نشانگرهایی از کیفیت زندگی انسان قرن بیست و یکمی نیست. لذا برای فهم وضعیت یک جامعه باید به "تقویم تاریخی، فکری، اجتماعی و فرهنگی" آن کشور توجه نمود تا وضعیت آن جامعه برحسب میزان شاخص های توسعه روشن شود" (مقدمه کتاب، صص 22-26).

نویسندگان کتاب از آموزش های ژرف و راهنمایی های سخاوتمندانه پروفسور نقی زاده برخوردار بودند و بارها ازتوصیه های دقیق و اندیشه های عمیق او بهره مند شدند، لازم است از ایشان به خاطر توجه وراهنمایی ها ی قابل تحسینی که به فعالیت های علمی نویسندگان داشتند تشکر و قدردانی شود.

آقای مهندس عبدالحسین نفیسی صاحبنظر برجسته و نام آشنای پژوهشگران و مروجان دانش اقتصاد آموزش در ایران، با علاقه دست نوشته های اولیه این اثر را مطالعه کردند وتوصیه ها و راهنمایی های اثربخشی به ویژه در ارتباط با نحوی سازماندهی محتوا و ساختار کتاب به نویسندگان ارائه دادند، از ایشان که در فرایند تحول فکری نویسندگان برای تدوین این اثر نقش سازنده و عمده ای داشته اند، سپاسگزاری می شود.

خانم دکتر پروین عباسی عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور و آقای ابوالفضل بختیاری متن نهایی این اثر را پیش از چاپ مطالعه کردند و با کنجکاوی های محققانه و پرسش های مؤثر خود باعث شدند کتاب با ظاهری آراسته تر و با لغز ش های کمتری به طبع برسد، از ایشان سپاسگزاری می شود، و بالاخره نویسندگان لازم می دانند ازهمکاران نشر نی به ویژه آقای جعفر همایی که به ضرورت تدوین وانتشاراین کتاب توجه و علاقه نشان دادند و امکان این مهم را فراهم آورند، قدردانی کنند.

این اثر به پاس قدرشناسی از استاد فرزانه مرحوم دکتر حسین عظیمی آرانی اقتصاددان فرهیخته و اندیشمند برجسته‌ای که همواره در جست و جوی الگویی اثربخش برای توسعه ایران بربنیاد بازسازی آموزش و نوسازی فرهنگ بود، به وی تقدیم شده است.